BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM - HỘI NGHỊ KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 4DOI: 10.15625/vap.2020.000149VẬN DỤNG MƠ HÌNH LỚP HỌC ĐẢO NGƯỢC ĐỂ TỔ CHỨCHOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CHƯƠNG “CẢM ỨNG”- SINH HỌC 11 THPT*ĐỗThành TrungTóm tắt: Trong nghiên cứu này, chúng tôi tập trung nghiên cứu đặc điểm các mơhình lớp học đảo ngược, dạy học theo mơ hình lớp học đảo ngược, thiết kế, xây dựngquy trình tổ chức các chủ đề dạy học chương “Cảm ứng” - Sinh học 11 THPT theomơ hình lớp học đảo ngược từ đó góp phần nâng cao hiệu quả lĩnh hội tri thức đồngthời rèn cho học sinh năng lực hợp tác.Từ khóa: Cảm ứng, lớp học đảo ngược.1. MỞ ĐẦUTrong dạy học, việc vận dụng các mơ hình dạy học như dạy học kết hợp, dạy họcphân hóa, dạy học kiến tạo đã được vận dụng khá nhiều ở các mơn học và những kết quảtích cực. Tuy nhiên, hiện nay với việc thế giới đang trong thời kì công nghiệp 4.0, việcdạy học cũng phải đáp ứng được nhu cầu của xã hội và nhu cầu của người học. Một trongnhững mơ hình đáp ứng được những điều kiện thay đổi là mơ hình lớp học đảo ngược[LHĐN] [flipped classroom].Mơ hình LHĐN là một mơ hình dạy học kết hợp trực tiếp và trực tuyến, được xâydựng dựa trên cơ sở lý thuyết về học tập tích cực [active learning]. Mở đầu cho mơ hìnhnày là Salman Khan [2004] bằng việc ghi hình lại các bài giảng của mình thành các videophụ đạo cho sinh viên sống ở một bang khác. Tiếp đến Tenneson và McGlasson [2016] đãtrình bày một phương cách cho giáo viên cân nhắc xem họ có nên đảo ngược lớp học củamình hay khơng và đưa ra các cách để cải tiến quá trình dạy. Đồng thời, bài thuyết trìnhnày cũng đi sâu vào hệ thống quản lí việc học trên máy tính. Ở Việt Nam mơ hình dạy họcnày cũng đã được nghiên cứu, tiêu biểu như Nguyễn Thế Dũng [2015], Nguyễn Chính[2016], đã đề cập đến lịch sử nghiên cứu, khái niệm, đặc điểm, một phần ưu và nhượcđiểm của mơ hình và cách thức tổ chức lớp học đảo ngược khi vận dụng vào bối cảnh ViệtNam. Như vậy, Tất cả những nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam về mơ hình “LHĐN”đều đi đến kết luận rằng: Mơ hình dạy học [MHDH] mới này là một MHDH sáng tạo, tạođiều kiện cho học sinh [HS] phát triển năng lực học tập [NLHT], khám phá ra những kiếnthức không chỉ qua sách vở, tăng khả năng tương tác giữa HS với HS, HS với giáo viên[GV].Sinh học [SH] 11 nghiên cứu ở cấp độ cơ thể đa bào. Đặc biệt, nội dung Cảm ứngvới các thí nghiệm, hiện tượng rất gần gũi, quen thuộc mà người học có thể tự mình tiếnhành, tự học, tự tìm hiểu trước khi học, như vậy, có thể vận dụng mơ hình LHĐN để tổchức dạy học cho HS khi học nội dung này.Trường Đại học Sư phạm Hà NộiEmail: PHẦN III. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC GIÁO DỤC VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1235Do vậy, việc vận dụng mơ hình LHĐN trong dạy học, đặc biệt là trong dạy học Sinhhọc có ý nghĩa lớn và đáp ứng được nhu cầu đổi mới toàn diện và căn bản giáo dục Việt Nam.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU- Đối tượng nghiên cứu: Mơ hình lớp học đảo ngược, quy trình vận dụng mơ hìnhtrong dạy học Sinh học THPT- Phương pháp nghiên cứuPhương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu các cơng trình về cơ sở lí thuyết vềLHĐN, phân tích lơgic cấu nội dung chương trình SGK Sinh học 11 THPT làm cơ sở choviệc vận dụng mơ hình LHĐN để tổ chức dạy học cho HS.Phương pháp chuyên gia, Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Xin ý kiến cácchuyên gia về phiếu nghiên cứu thực trạng, quy trình xây dựng hoạt động học tập theo mơhình “LHĐN”, các chủ để dạy học theo mơ hình LHĐN đồng thời tiến hành thực nghiệmtrên học sinh THPT để đánh giá và chỉnh sửa quy trình.3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN3.1. Đặc điểm mơ hình LHĐNTheo Đại Từ điển Tiếng việt của Nguyễn Như Ý [1999] chủ biên định nghĩa “đảongược” là “thay đổi ngược lại hoàn toàn”.Hai tác giả Nguyễn Quốc Vũ và Lê Thị Minh Thanh [2017] khẳng định, “LHĐN” là“mơ hình dạy học mà việc nghe giảng để về nhà còn việc thực hành, ứng dụng, làm bàitập được thực hiện trên lớp”. Vì vậy, có thể hiểu đơn giản về lớp học đảo ngược là đảongược quá trình dạy học truyền thống.Cơ sở khoa học của phương pháp này là thang đo tư duy Bloom [2001] và Anderson[2006]. Theo thang đo này, “nhớ, hiểu” lý thuyết là những hoạt động đòi hỏi mức tư duythấp nhất, do đó, học sinh có thể tự xử lý một mình tại nhà; cịn việc áp dụng, phân tích vàsáng tạo dựa trên kiến thức đã có là hoạt động địi hỏi mức tư duy đào sâu hơn và cầnđược thực hiện tại lớp, khi có thầy cơ và bạn bè cùng chia sẻ, hỗ trợ.Hình 1. 6 bậc thang đo tư duy nhận thức của Bloom [2001] 1236BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAMCó rất nhiều mơ hình LHĐN như: Lớp học đảo ngược căn bản; lớp học đảo ngượcchú trọng làm mẫu; lớp học chú trọng thảo luận; lớp học đảo ngược của Faux; lớp học đảongược theo nhóm; lớp học đảo ngược thực tế; đảo ngược vai trị của giáo viên. Trong bàiviết này, chúng tơi lựa chọn mơ hình LHĐN theo nhóm để thiết kế các hoạt động dạy học.Hình 2. Mơ hình LHĐN theo nhóm3.2. Quy trình xây dựng và tổ chức hoạt động học tập theo mơ hình lớp học đảo ngượcHình 3. Quy trình xây dựng hoạt động học tập theo mơ hình LHĐN3.3. Ví dụ quy trình xây dựng hoạt động học tập theo MH LHĐNQuy trình tổ chức hoạt động học tập Chủ đề: Cảm ứng ở thực vật theo MH LHĐNGiai đoạn chuẩn bịBước 1, 2: Xác định Mục tiêu của chủ đề, nội dung phù hợp với môi trường học tập+ Nêu được các khái niệm: cảm ứng, hướng động, ứng động.+ Trình bày được cơ chế chung của hướng động, ứng động. PHẦN III. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC GIÁO DỤC VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1237+ Kể tên được các kiểu hướng động, ứng động.+ Phân biệt được các kiểu hướng động, các kiểu ứng động và ứng động với hướng động.+ So sánh được ứng động sinh trưởng với ứng động khơng sinh trưởng.+ Lấy được ví dụ phù hợp với các loại cảm ứng ở thực vật.+ Nêu được các tác nhân của môi trường ảnh hưởng đến hướng động và ứng động ởthực vật.+ Nêu được vai trò của cảm ứng đối với đời sống thực vật.+ Giải thích được một số hiện tượng trong thực tiễn: Tại sao khi vào rừng nhiệt đới,ta gặp rất nhiều dây leo quấn quanh những cây gỗ lớn để vươn lên cao?- Nội dung cảm ứng ở thực vật bao gồm các khái niệm hướng động, ứng động, cáckiểu hướng động, ứng động, cơ chế chung của quá trình hướng động và ứng động, các thínghiệm về hướng động và ứng động.Phần mềm hỗ trợ thực hiện mơ hình lớp học đảo ngược là Edmodo: Edmodo là côngcụ dạy học theo mơ hình mạng xã hội, khơng chỉ phân phối thơng tin của GV hay bảngđiểm. Bên cạnh đó Edmodo cịn có rất nhiều tính năng: chia sẻ tài ngun khơng giới hạn,cộng tác hiệu quả, tính năng đẩy mạnh hoạt động dạy và học, kiểm tra, đánh giá…Bước 3: Thiết kế bài họcGiai đoạn trước lớp học: Giao trước các nhiệm vụ cho các nhóm HS- Nhiệm vụ 1: Làm thí nghiệm sau: Trồng vào 3 cốc nhựa mỗi cốc 5 hạt đậu.+ Cốc thứ 1: để ra ngoài vườn hoặc nơi có đủ ánh sáng bình thường;+ Cốc thứ 2: để ở cạnh cửa sổ hoặc trong một cái thùng carton có khoét 1 lỗ nhỏ;+ Cốc thứ 3: đặt trong một thùng carton kín;Trồng trong 5 ngày, chụp lại kết quả từng ngày. Trình bày kết quả [có hình ảnh],giải thích.Từ đó, kết hợp SGK/97,98 hãy trình bày khái niệm cảm ứng, hướng động ở thực vật.Các loại hướng động?- Nhiệm vụ 2:Xem video về các kiểu hướng động sau và hoàn thành phiếu học tập số 1//www.youtube.com/watch?v=xoZI2nW5dLMCác kiểu hướng độngHướng sángHướng nướcHướng hóaHướng trọng lựcHướng tiếp xúcKhái niệmPhiếu học tập số 1Phân loạiTác nhân kích thíchVai trò- Nhiệm vụ 3: Xem video về các kiểu ứng động sau và điền vào chỗ trống://www.youtube.com/watch?v=ZYLuNkMZzB8Ví dụ BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1238+ Ứng động là……… [1] …………………………………………………………....+ …… [2] …….. là kiểu ứng động, trong đó các tế bào ở 2 phía đối diện nhau củacơ quan [như lá, cánh hoa, …] có tốc độ sinh trưởng khác nhau do tác động của các kíchthích khơng định hướng của các tác nhân ngoại cảnh. [ánh sáng, nhiệt độ].+ Kiểu ứng động khơng có sự sinh trưởng giãn dài của các tế bào thực vậtlà…[3]………..+ Ví dụ về ứng động tiếp xúc:….[4]…..Nhiệm vụ 4: Xem video giải thích vì sao cây xấu hổ cụp lá khi ta chạm vào và sựđóng mở khí khổng sau://www.youtube.com/watch?v=ngdACIoTMW0;//www.youtube.com/watch?v=JQvdXX7hGqIGiai đoạn trong lớp học:Hoạt động 1: GV cơng bố kết quả, phân tích tình hình học tập ở nhà của HS.Hoạt động 2: GV chia lớp thành 3 góc [góc hiểu, góc vận dụng, góc sáng tạo], mỗigóc gồm 2 nhóm. Các nhóm có 10 phút hồn thành nhiệm vụ, 5 phút báo cáo. Các nhómcịn lại chấm điểm cho nhóm báo cáo.GĨC HIỂUNhóm 1: Sắp xếp các hình sau vàođúng các kiểu hướng động, ứngđộng và trình bày đặc điểm của mỗikiểu đó.21Hình ĐặcảnhđiểmHướng sáng dươngHướng trọng lực34Hướng hóaHướng nướcHướng tiếp xúcỨng động nở hoaỨng động khơng ST675Nhóm 2: Hãy xác định nội dung cho các hình sau:31254 PHẦN III. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC GIÁO DỤC VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1239GĨC VẬN DỤNGNhóm 1:Nhóm 2:1. Phân biệt ứng động sinh trưởng với ứng 1. Trồng cây bonsai có là một ứng dụngđộng khơng sinh trưởng, cho ví dụ minh họa? hiểu biết về cảm ứng ở thực vật hay2.Tại sao ở các cánh đồng người ta thường khơng? Giải thích?trồng lúa theo hàng?2. Trình bày quy trình trồng cây trongỨng dụng hiểu biết về cảm ứng ở thực vật để nhà kính?trồng được cây bí ở trong nhà đạt năng suất vàchất lượng cao?GÓC SÁNG TẠONhóm 1:Nhóm 2:1. Gỉả sử, em là 1 kĩ sư nơng nghiệp có dịp về 1 1. Gỉả sử, em là chủ 1 trung tâm giốngvùng quê chia sẻ kinh nghiệm để trồng cây đạt khoai tây, hãy trình bày kế hoạch bảonăng suất chất lượng cao. Hãy lập 1 danh sách quản được khoai tây giống lâu dài mà vẫncác điều cần làm để khi trồng cây đạt năng suất giữ được chất lượng tốt? Khi chuẩn bịmong muốn? Theo người dân, các giống cây đem trồng làm thế nào để đánh thức chồinhập ngoại thường khó trồng hơn? Giải thích? Đề khoai tây?xuất biện pháp khắc phục?Hoạt động 3: Vẫn giữ nguyên nhóm cũ, mỗi nhóm có 10 phút trình bày trên giấyA0: sử dụng sơ đồ tư duy để cụ thể hóa nội dung cảm ứng ở thực vật?Giai đoạn tổ chức dạy họcBước 4: GV đăng tải bài tập/nhiệm vụ như đã thiết kế lên tài khoản Edmodo củamình và yêu cầu HS vào tải về, làm bài trên world và nộp bài trong phần coment của bàipost.Bước 5, 6: Ở trên lớp, sau khi HS đã hoàn thành nhiệm vụ theo yêu cầu, GV tổngkết, đánh giá mức độ hồn thành của từng nhóm → GV tổ chức cho HS bằng dạy học theogóc [như trong nội dung thiết kế], trên cơ sở đó, GV tổ chức cho các nhóm HS báo cáo kếtquả, nhận xét [có thể theo kĩ thuật 3-2-1] → GV tổng kết, chốt lại kiến thức.Bước 7, 8, 9: Củng cố, luyện tập, đánh giáGV tổng kết lại mức độ hoàn thành, đồng thời giao các câu hỏi củng cố, luyện tập vàđánh giá mức độ lĩnh hội tri thức của HS bằng các câu hỏi:Câu 1: Câu nào sau đây là sai khi nói về các kiểu hướng động?A. Phản ứng của thân cây uốn cong về phía nguồn sáng nên thân cây có hướng sángdương.B. Hướng hóa dương khi rễ cây sinh trưởng tránh xa nguồn nước bẩn.C. Đỉnh rễ cây sinh trưởng theo hướng trọng lực gọi là hướng trọng lực dươngD. Hướng tiếp xúc là phản ứng sinh trưởng đối với sự tiếp xúc. 1240BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAMCâu 2: Nối mệnh đề ở cột A với mệnh đề ở cột B sao cho phù hợp.Cột ACột B1. Em có trồng một cây gấc, để cây sinh a. chiếu sáng sát mặt đất cho cây và cành thấp.trưởng phát triển và cho năng suất cao em b. giúp cây thích nghi trong điều kiện bất lợicần làm các cơng việcc. dùng nước nóng, giberelin hoặc clorofoc2. Nhờ sự hiểu biết về quang chu kì của cây d. để bắt sâu bọ và sử dụng nguồn dinhthanh longdưỡng chủ yếu từ chúng.3. Chồi cây bàng ngủ vào mùa đônge. con người đã biết làm tơi xốp đất, làm ẩm4. Vận dụng kiến thức về hướng đất ở thực để rễ sinh trưởng, ăn sâu.vậtg. người ta ứng dụng thắp đèn vào ban đêm5. Để đánh thức chồi ngủ người ta có thể sử để kích thích ra hoa.dụngh. làm đất, nhặt sạch cỏ dại; chọn giống6. Để ra hoa và tạo quả thì con người đãsạch bệnh; trồng cây; tưới nước, làm giàn,7. Lá cây phải biến dạngbón phân, cắt bớt lá, bắt sâu hạiCâu 3: Điền từ vào chỗ trống để được đoạn văn hoàn chỉnh:Các cây thuộc họ …[1]…. tự tiết ra những chất lỏng để thu hút con mồi, đồng thờibên trong thành của nắp ấm có lớp sáp trơn để con mồi rơi vào đó khơng thể thốt được rangồi. Khi con mồi bị chất lỏng do nắp ấm tiết ra thu hút và vào bên trong, khơng thểthốt ra được thì nắp ấm sẽ đóng lại và …[2]……. trong chất lỏng sẽ …[3]…… con mồi.Sự hoạt động của cái nắp liên quan đến ....[4]....., một loại vận động của thực vật liên quanđến các tế bào mà khơng có tác dụng đến sự sinh trưởng của thực vật [ví dụ: [5]…….]Ngồi bắt mồi, cây nắp ấm cịn là một …[6]…….. thu nhỏ, với tảo, giun tròn, các vikhuẩn đơn bào và đa bào…. Hay nắp ấm cũng có mối quan hệ ……[7]… với loài dơi. Dơisẽ nghỉ ngơi nhờ nắp ấm, còn nắp ấm sẽ hấp thụ dinh dưỡng từ phân dơi.Câu 4: Nếu là 1 kĩ sư nông nghiệp, hãy đưa ra các biện pháp bảo quản nông sản?3.4. Phân tích định tính học sinh sau khi học theo mơ hình lớp học đảo ngượcThơng qua quan sát q trình hoạt động, học tập trong giờ học và chất lượng kiếnthức đạt được trong bài kiểm tra kết hợp với phân tích kết quả phiếu khảo sát sau khi tổchức giờ học theo mơ hình LHĐN để đánh giá một cách định tính về mức độ tiếp thu kiếnthức và sự tích cực, hứng thú của HS trong giờ học.Qua phân tích, xử lý kết quả thu được, chúng tơi thấy HS có những thay đổi về thái độ,hành vi mức độ tiếp thu kiến thức trong quá trình học tập theo chiều hướng tích cực, biểu hiện:- HS hứng thú hơn với bài tập ở nhà [ĐC 26,73%, TN 73,3%]. Có 26,7% HS lớp ĐCcảm thấy tự tin trình bày kết quả của nhóm trước lớp, ở lớp TN là 73,3%. Đặc biệt có tới83,3% HS lớp TN muốn có nhiều tiết học được tổ chức theo mơ hình LHĐN.- Thơng qua các hoạt động học tập, có 71.8% HS hiểu bài ngay tại lớp, kết quả bàikiểm tra ở lớp TN có điểm trung bình cao hơn so với lớp ĐC.- Nhiệm vụ ở trên lớp được cho là vừa sức đối với khả năng của HS, việc thực hiệnnhiệm vụ theo nhóm cũng góp phần phát triển năng lực hợp tác của HS, giúp HS phát huyphong cách học tập của mình. PHẦN III. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC GIÁO DỤC VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1241Bảng 3.1. Kết quả khảo sát HS sau khi học theo mơ hình LHĐNCác mức độCóKhơngNội dungĐCTNĐCTNSL%SL % SL % SL%1. Em có cảm thấy hứng thú với các bài tập ở826,7 2480 22 73,3 620nhà khơng?2. PPDH theo MH LHĐN có giúp em tự tin trìnhbày kết quả nhiệm vụ ở cuối cùng trước tập thể 826,7 1860 22 73,3 12 40lớp không?3. Theo em, các hoạt động nhóm trên lớp có giúp6202376,7 24 80723,3phát triển phong cách học tập của em hay không?4. Năng lực hợp tác của em có được phát triển723,3 2170 23 76,7 930qua các hoạt động học tập trên lớp hay không?5. Trong các tiết học tiếp theo, em có muốn516,7 2790 25 83,3 310được học theo PPDH đang được học hay không?4. KẾT LUẬNNâng cao hiệu quả lĩnh hội tri thức cho HS là một nhiệm vụ quan trọng của ngườigiáo viên. Để thực hiện nhiệm vụ này người giáo viên phải tăng cường tổ chức các hoạtđộng nhóm trong các giờ học và vận dụng các phương pháp dạy học khác nhau. Trong bàibáo này, chúng tôi đã thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học chương Cảm ứng theo mơhình LHĐN góp phần nâng cao hiệu quả lĩnh hội tri thức cho HS.TÀI LIỆU THAM KHẢOĐinh Quang Báo và cộng sự [2013], Đề xuất mục tiêu và chuẩn mục tiêu chương trình Giáo dụcphổ thông sau 2015, Kỷ yếu hội thảo Một số vấn đề xây dựng chương trình Giáo dục phổthơng sau 2015, tr. 16-37.Nguyễn Chính [2016], Dạy học theo mơ hình flipped classroom, Báo Tia sáng, Bộ Khoa học vàCông nghệ, ngày 4/4/2016.Nguyễn Thế Dũng [2015], Nghiên cứu sử dụng mơ hình lớp học đảo ngược, những khó khănthách thức và ứng dụng, Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Tập 60, số 8D,tr. 85-92.Nguyễn Như Ý [chủ biên], Nguyễn Văn Khang, Vũ Quang Hào, Phạm Xuân Thành [thư kí],[1999], Đại từ điển Tiếng Việt, Nhxb. Văn hóa - thông tin, Bộ GD & ĐT trung tâm ngôn ngữvăn hóa Việt Nam.Nguyễn Quốc Vũ, Lê Thị Minh Thanh [2017], Áp dụng mơ hình lớp học đảo ngược dạy kĩ thuậtsố nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho sinh viên, Tạp chí Khoa học, Trường Đại họcSư phạm TP Hồ Chí Minh, tập 14, số 1. BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM1242APPLYING FLIPPED CLASSROOM TO ORGANIZE TEACHINGACTIVITIES CHAPTER “RESPONSE OF ORGANISMS”- BIOLOGY GRADE 11 IN HIGH SCHOOL*DoThanh TrungAbstracts: In this study, we focused on characteristics of flipped classroommodels, teaching according to this model, the design preparation of this model,and building the process of organizing chapter teaching. Topics “Response ofOrganisms” from grade 11 Biology were used and evaluated according to theflipped classroom model. Results indicated that this model contribute toimproving the efficiency of knowledge acquisition and developed each student’sability to cooperate.Keywords: Flipped classroom, response of organisms.Hanoi National University of EducationEmail: