GIÁO TRÌNH KINH TẾ THƯƠNG MẠI [DÙNG CHO CHUYÊN NGÀNH KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ]
Trong hội nhập quốc tế, thương mại dịch vụ có một vị trí rất quan trọng, vừa tạo điều kiện cho phát triển bền vững vừa nâng cao mức hưởng thụ và đáp ứng các nhu cầu ngày càng cao của đời sống kinh tế và xã hội.
Nhằm đáp ứng nhu cầu giảng dạy và học tập ngày càng mở rộng của các chuyên ngành kinh tế và quản trị kinh doanh trong các trường đại học, Nhà xuất bản Lao động – Xã hội tái bản cuốn Giáo trình Kinh tế thương mại do Giáo sư – Tiến sĩ Đặng Đình Đào làm chủ biên.
Giáo trình Kinh tế thương mại có thể dùng làm tài liệu tham khảo bổ ích đối với các nhà quản lý, các nhà doanh nghiệp, sinh viên các trường đại học kinh tế và quản trị kinh doanh.
MỤC LỤC
Chương 1: Bản chất kinh tế của thương mại trong nền kinh tế thị trường
1. Khái niệm thương mại
2. Chức năng và nhiệm vụ của thương mại
3. Vai trò và nội dung của thương mại
4. Những mục tiêu và quan điểm phát triển thương mại ở nước ta
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 2: Thị trường và thương mại Việt Nam qua các thời kỳ phát triển
1. Khái quát về thị trường và thương mại Việt Nam trước cách mạng tháng 8 năm 1945
2. Thị trường và thương mại Việt Nam thời kỳ 1945-1954
3. Thị trường và thương mại Việt Nam thời kỳ 1954-1975
4. Thị trường và thương mại Việt Nam thời kỳ 1975-1986
5. Thị trường và thương mại Việt Nam thời kỳ mở cửa [từ năm 1986 đến nay]
6. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 3: Chính sách quản lý thương mại
1. Khái quát cơ chế và cơ chế quản lý kinh tế
2. Mục tiêu của chính sách thương mại
3. Chính sách quản lý thương mại nội địa
4. Chính sách quản lý thương mại quốc tế
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 4: Tổ chức và quản lý hoạt động thương mại của doanh nghiệp sản xuất
1. Khái quát về hoạt động thương mại doanh nghiệp
2. Tổ chức mua sắm và quản lý vật tư
3. Hoạt động tiêu thụ sản phẩm của doanh nghiệp
4. Tổ chức bộ máy quản lý thương mại
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 5: Quản lý dự trữ sản xuất ở doanh nghiệp
1. Khái quát dự trữ sản xuất
2. Định mức dữ trữ sản xuất
3. Theo dõi và điều chỉnh dự trữ ở doanh nghiệp
4. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 6: Tổ chức kinh doanh hàng hóa trong cơ chế thị trường
1. Bản chất và đặc trưng của các mối quan hệ kinh tế trong kinh doanh hàng hóa
2. Kinh doanh và mục tiêu của kinh doanh hàng hóa
3. Lựa chọn các loại hình kinh doanh hàng hóa
4. Phương pháp luận xây dựng kế hoạch kinh doanh hàng hóa trong cơ chế thị trường
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 7: Dịch vụ thương mại
1. Khái quát dịch vụ và đặc điểm sản phẩm dịch vụ
2. Các loại dịch vụ thương mại
3. Tổ chức các hoạt động dịch vụ và hệ thống chỉ tiêu đánh giá
4. Phát triển thị trường và thương mại dịch vụ ở Việt Nam
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 8: Logistics và dịch vụ logistics
1. Khái quát về Logistics
2. Phân loại và vai trò của hoạt động logistics
3. Đặc trưng và yêu cầu cơ bản của logistics
4. Hệ thống chỉ tiêu đánh giá hoạt ddoognj logistics của doanh nghiệp
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Chương 9: Hạch toán kinh doanh và hiệu quả kinh tế trong thương mại
1. Hạch toán kinh doanh trong thương mại
2. Quản lý doanh thu, chi phí và lợi nhuận
3. Vốn kinh doanh của các doanh nghiệp thương mại
4. Hiệu quả kinh tế thương mại
5. Câu hỏi ôn tập và thảo luận
Phụ lục: Một số văn bản phấp quy hiện hành về thương mại dịch vụ
Sachkinhte.com.vn trân trọng giới thiệu!
Tóm tắt nội dung tài liệu
- BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI Bộ môn kinh tế thương mại --------***------- ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG KINH TẾ THƯƠNG MẠI ĐẠI CƯƠNG Hà nội tháng 2/2006 1
- BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI Bộ môn kinh tế thương mại --------***------- ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG KINH TẾ THƯƠNG MẠI ĐẠI CƯƠNG Chủ biên: TS. Ngô Xuân Bình Tham gia biên soạn: TS. Ngô Xuân Bình TS. Thân Danh Phúc TS. Hà Văn Sự Hà nội tháng 2/2006 2
- Chương 1: chương mở đầu 1.1. Bản chất kinh tế của thương mại 1.1.1. Lịch sử về sự ra đời của thương mại Thương mại là một phạm trù kinh tế ra đời và tồn tại gắn liền với sự ra đời và tồn tại của Kinh tế hàng hóa. Về mặt lịch sử, kinh tế loài người đã trải qua hai quá trình là Kinh tế tự nhiên và kinh tế hàng hóa. Xã hội loài người bắt đầu bằng kinh tế tự nhiên. Trong nền kinh tế tự nhiên con người sản xuất ra các sản phẩm với mục đích phục vụ cho nhu cầu của bản thân họ,vì thế chưa có trao đổi hàng hóa và dịch vụ. Trao đổi hàng hóa chỉ xuất hiện trong nền kinh tế hàng hóa khi phân công lao động xã hội đã tương đối phát triển và chế độ tư hữu hình thành. Trong lịch sử phát triển loài người trao đổi hàng hóa xuất hiện vào giai đoạn cuối của xã hội cộng đồng nguyên thủy và thời kỳ đầu của chế độ chiếm hữu nô lệ. Lúc đầu trao đổi mang tính ngẫu nhiên và được tiến hành trực tiếp theo hình thức hàng đổi hàng [H-H’]. Khi xã hội xuất hiện tiền tệ thì từ đó trao đổi được tiến hành thông qua môi giới của tiến tệ [H- T – H’] và lưu thông hàng hóa ra đời. Lưu thông hàng hóa là hình thái phát triển của trao đổi hàng hóa, đó là sự trao đổi hàng hóa thông qua môi giới của tiền tệ. Lưu thông hàng hóa ra đời làm cho quá trình mua bán trao đổi dễ dàng hơn, thuận tiện , mở rộng hơn về không gian và thời gian. Nó đã thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của trao đổi và đưa đến sự phủ định trao đổi hàng hóa trực tiếp. Tuy nhiên sự tách rời giữa quá trình mua bán cũng làm xuất hiện mầm mống của mâu thuẫn giữa sản xuất và tiêu dùng. Do vậy cũng làm nảy sinh những điều kiện dẫn tới khủng hoảng sản xuất và tiêu thụ. Trong trao đổi hàng hóa trực tiếp và lưu thông hàng hóa, chủ thể của hoạt động trao đổi là những người sản xuất và những người tiêu dùng, không có sự tham gia của những người trung gian [thương nhân] . Mục đích của hoạt động trao đổi là giá trị sử dụng. Sự phát triển ngày càng cao của phân công lao động xã hội đã làm xuất hiện một tầng lớp xã hội mới, đó là những người thương gia. Khác với những người sản xuất trực tiếp và những người tiêu dùng trực tiếp, thương gia bỏ tiền ra mua hàng hóa của những người sản xuất, sau đó bán lại để kiếm lời trong hoạt động buôn bán. Hoạt động kinh tế của những người thương gia thông qua mua bán để kiếm lời chính là hoạt động thương mại [T - H - T']. 3
- Khác với trao đổi hàng hóa trực tiếp và lưu thông hàng hóa, hoạt động thương mại bắt đầu bằng tiền với hành vi mua và kết thúc cũng bằng tiền với hành vi bán. mục đích của hoạt động thương mại không phải là giá trị sử dụng mà là giá trị cụ thể là nhằm vào lợi nhuận. Lưu thông hàng hóa ra đời đã phủ định trao đổi hàng hóa trực tiếp, ngược lại thương mại ra đời không đưa đến sự phủ định lưu thông mà trái lại nó làm cho lưu thông hàng hóa phát triển ở một trình độ cao hơn. Như vậy, sự xuất hiện của hoạt động thương mại gắn liền với sự xuất hiện của thương gia. Về lịch sử, những người thương gia xuất hiện vào cuối chế độ công xã nguyên thủy và đầu chế độ phong kiến Những hoạt động thương mại lúc đầu chỉ giới hạn chủ yếu trong lĩnh vực trao đổi các sản phẩm hữu hình [thương mại hàng hóa], sau đó được mở rộng sang các sản phẩm vô hình [thương mại dịch vụ], và trong nền kinh tế hiện đại, thương mại còn liên quan rất chặt chẽ với các hoạt động đầu tư và sở hữu trí tuệ. Những người thương gia ngày càng đông trong xã hội như là kết quả tất yếu của quá trình phân công lao động xã hội ngày càng mở rộng và chuyên sâu . Khi đó, một bộ phận lao động xã hội tách khỏi sản xuất, độc lập với sản xuất, chuyên làm chức năng lưu thông làm xuất hiện một ngành kinh tế mới đó là ngành Thương mại. Ngành thương mại ra đời như là kết quả tất yếu của sự phát triển trao đổi và phân công lao động xã hội. Phân công lao động lần thứ nhất bằng việc tách chăn nuôi ra khỏi trồng trọt đã thúc đẩy sự phát triển của trao đổi và tiền tệ xuất hiện trong giai đoạn này. Phân công lao động lần thứ hai bằng việc tách thủ công nghiệp khỏi nông nghiệp, sản xuất hàng hóa hình thành. Phân công lao động lần thứ ba với việc tách riêng chức năng tiêu thụ khỏi chức năng sản xuất, đã làm xuất hiện một ngành kinh tế chuyên làm chức năng trao đổi, mua bán nhằm vào mục đích kiếm lời trong nền kinh tế đó là ngành thương mại. Phân công lao động xã hội vẫn tiếp tục phát triển và tạo ra nhiều ngành mới. Trong lĩnh vực thương mại, ngoài ngành phân phối là ngành chuyên cung cấp các dịch vụ mua bán hàng hóa hữu hình gồm bán buôn và bán lẻ, còn có các ngành thương mại dịch vụ chuyên đảm nhận việc cung ứng dịch vụ cho thị trường thông qua các hoạt động thương mại vì mục đích lợi nhuận [hiện nay theo phân loại của WTO, lĩnh vực thương mại dịch vụ được phân thành 12 ngành, trong đó có 155 tiểu ngành dịch vụ khác nhau]. Ngành thương mại ra đời vừa là sự tiến bộ của lịch sử, vừa là điều kiện thúc đẩy sự phát triển một bước cao hơn nữa của sản xuất hàng hóa. Sản xuất hàng hóa và lưu thông hàng hóa là 2 yếu tố cơ bản hợp thành Kinh tế hàng hóa. Kinh tế hàng hóa tất nhiên sản sinh và hình thành thị trường. Vì thế, nói tới thương mại, nói đến kinh tế hàng hóa, không thể tách rời phạm trù thị trương và kinh tế thị 4
- trường. Kinh tế hàng hóa và kinh tế thị trường, cũng như thương mại và thị trường đó là những mặt không thể tách rời nhau của cùng một sự vật. 1.1.2. Bản chất kinh tế của thương mại 1.1.2.1. Một số cách tiếp cận khi nghiên cứu bản chất kinh tế của Thương mại Nghiên cứu bản chất kinh tế của Thương mại chúng ta có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Trong giáo trình này chúng tôi sẽ đề cập tới 3 cách tiếp cận cơ bản nhất: a. Thương mại - hoạt động kinh tế. Nếu nhìn dưới góc độ một hoạt động kinh tế thì thương mại là một trong những hoạt động kinh tế cơ bản và rất phổ biến trong nền kinh tế thị trường. Mọi hoạt động thương mại đều bắt đầu bằng hành vi mua hàng và kết thúc bằng hoạt động bán.Mục đích của hoạt động thương mại là nhằm tìm kiếm lợi nhuận. Có thể tóm tắt hoạt động thương mại bằng công thức sau: T - H - T' . Đối tượng của các hoạt động thương mại là các hàng hóa vá dịch vụ. Chủ thể của hoạt động thưong mại gồm những người bán [người sản xuất hàng hóa, người cung ứng dịch vụ, thương gia ] và những người mua[ người sản xuất, thương gia, những người tiêu dùng].Tuy nhiên tham gia vào hoạt động thương mại còn có một số người khác như : người môi giới, người đại lý thương mại ... Hoạt động thương mại xảy ra trong khâu lưu thông, trên thị trường với những điều kiện kinh tế, xã hôi, luật pháp, chính tri, và môi trường vật chất cụ thể. Trong hành vi mua, người ta chuyển đổi hình thái giá trị của hàng hóa từ hình thái tiền tệ sang hình thái hiện vật và cùng với quá trình này là sự chuyển đổi về sở hữu, người mua đổi quyền sở hữu tiền tệ để có được quyền sở hữu hàng hóa. Nhờ vậy mà có được quyền sử dụng sản phẩm cho việc thỏa mãn nhu cầu. Trong hành vi bán hàng, quá trình diễn ra hoàn toàn ngược lại. Hoạt động thương mại là một quá trình bao gồm các hoạt động cơ bản là mua và bán. Ngoài các hoạt động cơ bản còn có các hoạt động hỗ trợ cho các hoạt động mua bán, người ta gọi chung các hoạt động này là dịch vụ thương mại. Dịch vụ thương mại gồm tất cả những hoạt động thương mại ngoài hoạt động thương mại cơ bản [hoạt động mua và bán ], chúng phát sinh gắn với mua bán, hỗ trợ cho mua bán được thực hiện nhanh chóng và có hiệu quả. Hoạt động thương mại được tiến hành theo nguyên tắc tự nguyện, tự thỏa thuận và cùng có lợi. Vì thế quá trình mua bán vừa là quá trình cạnh tranh vừa là quá trình hợp tác giữa người bán và người mua. Thông qua các hoạt động thương mại, người bán đạt được giá trị nhằm mục đích lợi nhuận, người mua có được giá trị sử dụng để thỏa mãn các nhu cầu tiêu dùng khác nhau. 5
- Chính nhờ hoạt động thương mại mà sản xuất và tiêu dùng nối liền với nhau trong điều kiện của kinh tế hàng hóa. b. Thương mại - khâu trao đổi [lưu thông] của quá trình tái sản xuất xã hội Tái sản xuất xã hội gồm 4 khâu cơ bản: Sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng. Bốn khâu này có quan hệ mật thiết và tác động qua lại với nhau trong đó mối quan hệ giữa sản xuất và tiêu dùng là mối quan hệ cơ bản nhất. Là hình thái phát triển của trao đổi và lưu thông hàng hóa, thương mại được coi là một khâu cơ bản của tái sản xuất. Thương mại chính là khâu trao đổi nằm trung gian giữa sản xuất và tiêu dùng. Trong điều kiện xã hội hóa sản xuất và lưu thông hàng hóa ngày một phát triển, hàng hóa được tạo ra trong khâu sản xuất, sau đó được chuyển sang khâu lưu thông qua các giai đoạn khác nhau của khâu lưu thông: Mua ---> Vận chuyển ---> Dự trữ ---> Bán. Kết thúc khâu lưu thông, hàng hóa sẽ được chuyển sang lĩnh vực tiêu dùng. Trong điều kiện kinh tế hàng hóa, đại bộ phận các sản phẩm và dịch vụ được sản xuất ra đều phải trải qua khâu lưu thông, thông qua hoạt động mua bán bằng tiền mới có thể chuyển sang lĩnh vực tiêu dùng để thỏa mãn nhu cầu khác nhau của xã hội. Vì thế khâu lưu thông rất quan trọng. Nó là cầu nối giữa sản xuất và tiêu dùng. Nền kinh tế hàng hóa giống như một cơ thể sống. Trong đó, lưu thông hàng hóa, thương mại được xem như hệ tuần hoàn. Thương mại phát triển, lưu thông hàng hóa thông suốt là biểu hiện của nền kinh tế lành mạnh, thịnh vượng. c. Thương mại - ngành kinh tế Nếu nhìn dưới giác độ phân công lao động xã hội thì thương mại được coi là một ngành kinh tế độc lập của nền kinh tế. Ngành thương mại chuyên đảm nhận chức năng tổ chức lưu thông hàng hóa và cung ứng các dịch vụ cho xã hội thông qua việc thực hiện mua bán nhằm sinh lợi. 1.1.2.2. Bản chất kinh tế của Thương mại Nghiên cứu Thương mại dưới các góc độ cơ bản: Hoạt động kinh tế, khâu của quá trình tái sản xuất xã hội cũng như góc độ ngành kinh tế của nền kinh tế quốc dân, chúng ta đều nhận thấy đặc trưng chung nhất của Thương mại là buôn bán, trao đổi hàng hóa và cung ứng dịch vụ gắn với tiền tệ và nhằm mục đích lợi nhuận. Từ đó có thể rút ra bản chất kinh tế chung của Thương mại là: Thương mại là tổng hợp các hiện tượng, các hoạt động và các quan hệ kinh tế gắn và phát sinh cùng với trao đổi hàng hóa và cung ứng dịch vụ nhằmi mục đích lợi nhuận. Thương mại, tiếng Anh là “Commerce” , ngoài ra còn có thuật ngữ khác là Trade, tiếng Pháp “Commerce”, tiếng Latinh “Commercium”, ... về cơ bản các từ này đều được hiểu là buôn bán hàng hóa với mục đích sinh lợi. Luật Thương mại của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng ghi: 6
- Hoạt động Thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi bao gồm: mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động sinh lợi khác. 1.1.3. Phân loại Thương mại 1.1.3.1. Theo phạm vi hoạt động thương mại Người ta phân thành Thương mại nội địa [nội thương] và Thương mại Quốc tế [ngoại thương] Thương mại nội địa có thể được phân thành: Thương mại thành thị và Thương mại nông thôn, Thương mại vùng đặc biệt,thương mại biên giới, thương mại vùng sâu, vùng xa, ... Thương mại nội địa phản ánh những quan hệ kinh tế thị trường của các chủ thể kinh tế của một quốc gia. Các hoạt động thương mại nội địa về cơ bản diễn ra trong phạm vi biên giới của một quốc gia. Thương mại Quốc tế bao gồm việc mua bán hàng hóa và dịch vụ qua biên giới quốc gia có thể ở phạm vi toàn cầu [WTO], có thể ở phạm vi khu vực [EU, ASEAN ...] hoặc thương mại song phương giữa 2 quốc gia. Thương mại quốc tế phản ánh những mối quan hệ kinh tế thương mại giữa các chủ thể kinh tế của các quốc gia với nhau. Chúng tuân thủ những luật lệ và những thông lệ buôn bán toàn cầu, khu vực và các hiệp định thương mại ký kết song phương giữa các quốc gia. Trong hoạt động ngoại thương, xuất khẩu là việc bán hàng hóa và dịch vụ cho nước ngoài và nhập khẩu là việc mua hàng hóa và dịch vụ của nước ngoài. Ngoại thương là hoạt động kinh tế đã có từ rất lâu, nhưng ngoại thương chỉ thực sự phát triển trong thời đại Tư bản chủ nghĩa. Ngày nay toàn cầu hóa kinh tế thế giới và tự do hóa thương mại là một xu hướng phổ biến, thì sự phát triển ngoại thương hết sức mạnh mẽ. Ngoại thương không chỉ có ý nghĩa đơn thuần là sự trao đổi buôn bán với bên ngoài mà thực chất cùng với các quan hệ kinh tế đối ngoại khác ngoại thương tham gia vào phân công lao động quốc tế. Thương mại nội địa diễn ra trên thị trường nội địa, ngoại thương là hoạt động thương mại diễn ra trên thị trường quốc tế. Thị trường thế giới và thị trường nội địa là những thị trường khác nhau vì vậy thương mại nội địa và ngoại thương được thực hiện theo những hình thức và phương pháp hoàn toàn không giống nhau. 1.1.3.2. Theo các khâu của quá trình lưu thông Người ta phân thành Thương mại bán buôn và thương mại bán lẻ. Thương mại bán buôn chủ yếu xảy ra trong lĩnh vực buôn bán các sản phẩm vật thể. Chủ thể của hoạt động thương mại bán buôn là những nhà sản xuất và thương gia. Chúng phản ánh các mối quan hệ kinh tế thương mại giữa những nhà sản xuất, giữa nhà sản xuất với thương gia và giữa những người thương gia với nhau. Khi hoàn thành các hoạt động 7
- mua bán buôn, hàng hóa vẫn chưa kết thúc quá trình lưu thông, chúng nằm lại trong khâu sản xuất để sau khi kết thúc sản xuất lại tiếp tục quay trở lại lưu thông hoặc vẫn nằm trong lưu thông để chờ bán cho người tiêu dùng cuối cùng. Thương mại bán lẻ: phản ánh mối quan hệ buôn bán hàng hóa và các dịch vụ giữa những nhà sản xuất, nhà cung ứng dịch vụ hoặc các thương gia với bên kia là những người tiêu dùng cuối cùng. Khi hoàn thành các hoạt động mua, bán lẻ hàng hóa sẽ kết thúc quá trình lưu thông và đi vào lĩnh vực tiêu dùng để thỏa mãn những nhu cầu khác nhau của xã hội. Sự phân biệt giữa thương mại bán buôn và thương mại bán lẻ dựa chủ yếu về sự khác biệt theo các khâu của quá trình lưu thông của sản phẩm. Bất kỳ mối quan hệ thương mại nào mà một bên có sự tham gia của người tiêu dùng cuối cùng quan hệ thương mại đó thuộc về thương mại bán lẻ và ngược lại thì đó là thương mại bán buôn. Các hoạt động bán buôn diễn ra ở các chợ đầu mối, thị trường với trung tâm buôn bán trong nước và quốc tế… Ngược lại, hoạt động bán lẻ diễn ra ở các chợ, các cửa hàng chuyên doanh, tổng hợp, các siêu thị, hội chợ thương mại… 1.1.3.3. Theo đối tượng của hoạt động thương mại Ngưới ta phân thành thương mại hàng hóa, thương mại dịch vụ. Thương mại hàng hóa và thương mại dịch vụ là những khái niệm phân biệt với nhau chủ yếu dựa vào sự khác biệt về đối tượng của hoạt động trao đổi trong thương mại. Nếu thương mại hàng hóa về cơ bản là trao đổi các sản phẩm hữu hình thì Thương mại dịch vụ là lĩnh vực trao đổi, mua bán các sản phẩm “vô hình” . Thương mại dịch vụ là lĩnh vực rất rộng và phức tạp. Trong nền kinh tế hiện đại, thương mại dịch vụ ngày càng phát triển mạnh mẽ. Thương mại dịch vụ tồn tại song song cùng thương mại hàng hóa và ngày càng giữ vị trí quan trọng trong đời sống kinh tế của xã hội hiện đại. Thương mại hàng hóa gồm thương mại hàng tư liệu sản xuất và thương mại hàng tiêu dùng. Người ta có thể phân chia thương mại theo từng nhóm hàng. Ví dụ: Thương mại về hàng công nghiệp, hàng nông sản, thực phẩm, thủy sản,hay theo mặt hàng Ví dụ như: gạo, cà phê, chè hay sắt thép, máy nông nghiệp... 1.1.3.4. Theo kỹ thuật trao đổi, buôn bán Người ta phân thành thương mại truyền thống và thương mại điện tử. Sự phân biệt giữa hai khái niệm này dựa trên sự khác biệt về các phương thức mua bán trong thương mại. Các phương thức mua bán trong thương mại truyền thống được xẩy ra trong môi trường tự nhiên ở đó người mua, người bán thường tiếp xúc trực tiếp trên thị trường dưới nhiều hình thức khác nhau.Trong thương mại truyền thống người 8
- mua người bán gặp gỡ trực tiếp, tiến hành các giao dịch mua bán ở các chợ, siêu thị, trung tâm thương mại, hội chợ triển lãm... thương mại truyền thống đã có từ rất lâu cùng với sự ra đời của trao đổi . Ngược lại, thương mại điện tử là một phương thức trao đổi mua bán bằng phương pháp điện tử trong môi trường điện tử. Thương mại điện tử chỉ xuất hiện trong xã hội hiện đại. Hiện nay thương mại điện tử đang phát triển rất nhanh chóng trên toàn thế giới và đó là xu hướng phát triển tất yếu vừa là yếu tố hợp thành của nền kinh tế số hóa. Theo định nghĩa phổ biến hiện nay, thương mại điện tử là phương thức hoạt động thương mại bằng các phương pháp điện tử, là việc trao đổi thông tin thương mại thông qua các phương tiện công nghệ điện tử mà không cần phải in ra giấy trong bất cứ công đoạn nào của quá trình giao dịch. Các phương tiện điện tử được sử dụng trong phương thức mua bán này rất đa dạng: điện thoại, máy fax, truyền hình,các hệ thống thiết bị công nghệ thanh toán điện tử, các mạng nội bộ [intranet], mạng ngoại bộ [extranet], mạng toàn cầu internet… Cần lưu ý rằng “Thương mại điện tử” còn được hiểu theo nghĩa rộng hơn so với cách hiểu thông thường chỉ là buôn bán các hàng hóa và dịch vụ. Trong thực tế, áp dụng thương mại điện tử sẽ làm thay đổi hình thái hoạt động của gần như tất cả các hoạt động kinh tế. Thương mại điện tử sẽ trở thành phương thức thương mại phổ biến trong xã hội tương lai, tuy nhiên thương mại truyền thống vẫn giữ nguyên giá trị về kinh tế và văn hóa, nó vẫn tồn tại song song cùng với thương mại điện tử mặc dù kinh tế thị trường và thương mại thế giới không ngừng mở rộng và phát triển. 1.1.3.5. Phân loại theo mức độ cản trở thương mại Người ta phân thành thương mại có bảo hộ và thương mại tự do hóa. Thương mại bảo hộ thường được các quốc gia áp dụng trong một số lĩnh vực nhạy cảm để bảo vệ các lợi ích quốc gia hoặc để bảo vệ sản xuất trong nước, nhất là đối với những ngành công nghiệp non trẻ, mới hình thành. Các biện pháp thường được sử dụng trong thương mại bảo hộ là thuế quan và các biện pháp phi thuế quan như: các biện pháp hành chính, cấm nhập khẩu, hạn ngạch, giấy phép, các quy định kỹ thuật, các tiêu chuẩn... đồng thời các quốc gia còn có thể áp dụng nhiều chính sách ưu đãi đối với sản xuất trong nước. Thương mại tự do hóa được thể hiện qua việc xóa bỏ và giảm thiểu hàng rào thuế quan, dỡ bỏ các hàng rào phi thuế quan, bảo đảm quyền tự do kinh doanh cho các thương nhân, tạo điều kiện thuận lợi cho hàng hóa trong nước và quốc tế lưu thông thông suốt. Thương mại tự do hóa có nhiều cấp độ và hình thức khác nhau. 9
- 1.2. Những lý thuyết cơ bản và lợi thế so sánh trong thương mại 1.2.1. Lý thuyết của Adam Smith Lý thuyết về lợi thế so sánh tuyệt đối ra đời vào cuối thế kỷ XVII và đầu thế kỷ XIX. Người đề xướng đầu tiên là David Hume [1752] tiếp đến là Adam Smith [1723-1790] và sau đó được tiếp tục phát triển bởi những người kế tục của ông. Lợi thế tuyệt đối đề cập tới số lượng của một loại sản phẩm có thể được sản xuất, khi sử dụng cùng một nguồn lực ở hai nước khác nhau. Lợi thế tuyệt đối trong việc sản xuất một loại sản phẩm có thể do các lợi thế tự nhiên hoặc các lợi thế có được do kỹ thuật và sự lành nghề. Theo lý thuyết lợi thế so sánh tuyệt đối thì các quốc gia nên chuyên môn hóa sản xuất những sản phẩm mà họ có lợi thế tuyệt đối sau đó bán những hàng hóa này sang quốc gia khác để đổi lấy các sản phẩm mà nước ngoài có lợi thế hơn. Bằng việc chuyên môn hóa sản xuất những sản phẩm có lợi thế tuyệt đối cả hai quốc gia đều có lợi khi quan hệ thương mại với nhau. Ví dụ: Nước Mỹ có điều kiện tự nhiên thuận lợi trong việc trồng lúa mì. Ngược lại nước Anh có nhiều thuận lợi trong sản xuất vải vóc. Khi đó nước Mỹ sẽ chuyên môn hóa sản xuất lúa mì còn nước Anh sẽ chuyên môn hóa sản xuất vải vóc. Nước Anh sẽ sản xuất được nhiều vải vóc hơn và nước Mỹ cũng sẽ sản xuất được nhiều lúa mì hơn so với khi hai nước đó còn ở tình trạng tự túc tự cấp. Nước Mỹ sẽ tiến hành trao đổi một phần lúa mì để đổi lấy một lượng vải vóc của nước Anh. Người ta cũng chứng minh được rằng cả 2 nước Mỹ và Anh sẽ cùng được hưởng lợi nhờ quan hệ thương mại với nhau. 1.2.2. Lý thuyết của D. Ricardo hay còn gọi là lý thuyết về lợi thế so sánh Nhược điểm của lý thuyết về lợi thế so sánh tuyệt đối của A. Smith là không lý giải được hoạt động thương mại khi một trong hai nước có lợi thế tuyệt đối sản xuất tất cả các mặt hàng. David Ricardo đã phát triển và đưa ra một lý thuyết tổng quát hơn về thương mại so với lý thuyết của A. Smith đó là Lý thuyết lợi thế so sánh. Lý thuyết này được trình bày trong tác phẩm “những nguyên lý của kinh tế chính trị học 1817”. Theo D. Ricardo thương mại giữa 2 nước dựa trên lợi thế tương đối. Lợi thế tương đối hay còn gọi là lợi thế so sánh đề cập tới việc các quốc gia có thể sản xuất ra khối lượng các mặt hàng giống nhau khi sử dụng các nguồn lực như nhau nhưng với chi phí khác nhau. Do sự không đồng đều về lợi thế tuyệt đối, nếu mỗi nước chuyên môn hóa vào sản xuất mặt hàng có lợi thế tuyệt đối lớn hơn và dùng một phần để trao đổi với nước khác bằng mặt hàng có lợi thế tuyệt đối nhỏ hơn thì cả 2 nước sẽ cùng thu được lợi ích thông qua thương mại. Ví dụ: 10
- Có 2 nước X và Y và cùng có 2 loại hàng dệt may và lúa mì. Chi phí sản xuất hàng dệt may của nước X a = Chi phí sản xuất hàng dệt may của nước Y Chi phí sản xuất lúa mì của nước X b= Chi phí sản xuất lúa mì của nước Y Nếu a < b thì nước X nên chuyên môn hóa vào sản xuất và xuất khẩu hàng dệt may và ngược lại nước Y chuyên môn hóa vào sản xuất và xuất khẩu lúa mì. Sau quá trình chuyên môn hóa và thương mại, tổng sản phẩm hàng dệt may và lúa mì mà 2 nước sản xuất đều tăng lên và số lượng hàng hóa mà người dân của mỗi nước có thể tiêu dùng đều được cải thiện. 1.2.3.Lý thuyết của Haberler về lợi thế so sánh Lợi thế tương đối là một khái niệm rất quan trọng của kinh tế học. Hạn chế của David Ricardo ở chỗ mới chỉ đề cập đến khái niệm lợi thế tương đối trên cơ sở lý thuyết về lao động, trong khi đó lao động lại chỉ là một yếu tố của sản xuất. Haberler đã đưa ra cách giải thích toàn diện hơn dựa trên lý thuyết về chi phí cơ hội. Theo Haberler, chi phí cơ hội của hàng hóa là số lượng các hàng hóa khác phải cắt giảm để nhường lại đủ các nguồn tài nguyên để sản xuất thêm 1 đơn vị hàng hóa thứ nhất. Một nước có lợi thế tương đối về sản xuất một mặt hàng nào đó so với nước khác khi nó có thể sản xuất mặt hàng đó với chi phí cơ hội thấp hơn so với nước khác. Ví dụ: ở 2 nước X và Y khi không có thương mại quốc tế thì X phải bỏ đi 2/3 số đơn vị của vải để sản xuất thêm 1 đơn vị của thép. Như thế chi phí cơ hội sản xuất thép ở X là 1 thép = 2/3 đơn vị vải vóc. Còn ngược lại, chi phí cơ hội về thép ở nước Y là 1 thép = 2 vải. Vậy là nước X có lợi thế về sản xuất thép còn nước Y có lợi thế tương đối trong sản xuất vải. Theo lập luận của lý thuyết này thì mỗi quốc gia đều có lợi thế so sánh so với một quốc gia khác trong việc sản xuất một sản phẩm khi mà chi phí cơ hội để sản xuất sản phẩm này ở quốc gia này là rẻ hơn so với quốc gia khác. Và theo đó, mỗi quốc gia nên chuyên môn hóa sản xuất và xuất khẩu các sản phẩm mà mình có lợi thế so sánh để đổi lấy các sản phẩm mà nước khác sản xuất rẻ hơn một cách tương đối. Người ta cũng chứng minh được rằng trong quan hệ thương mại này cả 2 quốc gia đều cùng có lợi. 1.2.4.Lý thuyết của Heckscher – Ohlin Hai nhà kinh tế học Thụy Điển Eli Heckscher [1919] và Recto Ohlin [1933] đưa ra một cách giải thích khác về nguồn gốc của lợi thế so sánh. Theo hai ông, lợi thế so sánh của một quốc gia xuất phát từ sự khác biệt về mức độ sẵn có của các yếu tố sản xuất. Các yếu tố sản xuất mà lý thuyết này đề cập là: đất đai, lao động và tư bản. 11
- Trên cơ sở lý thuyết về lợi thế tương đối, Heckscher và Ohlin đã phân tích ảnh hưởng của các yếu tố sản xuất tiềm tàng đến thương mại và giải thích các động thái thương mại xuất phát từ sự khác nhau về mức độ sẵn có của các yếu tố sản xuất. Một quốc gia sẽ chuyên môn hóa sản xuất và xuất khẩu những mặt hàng mà việc sản xuất chúng sử dụng nhiều yếu tố sản xuất mà nước đó tương đối dư thừa và rẻ, đồng thời sẽ nhập khẩu những mặt hàng khi sản xuất chúng đòi hỏi sử dụng nhiều yếu tố sản xuất mà nước đó tương đối khan hiếm và đắt. Cụ thể một quốc gia tương đối dư thừa lao động, nhưng lại thiếu vốn sẽ sản xuất và xuất khẩu những mặt hàng cần nhiều lao động và nhập khẩu những mặt hàng cần nhiều vốn. Heckscher và Ohlin cũng cho rằng trong trường hợp này, quan hệ thương mại làm lợi cho cả 2 quốc gia tham gia vào trao đổi 2.3. Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu môn học Kinh tế thương mại 2.3.1. Đối tượng, nội dung và kết cấu của môn học kinh tế thương mại Kinh tế thương mại là môn học kinh tế, môn kinh tế ngành. Giống như kinh tế chính trị học và kinh tế học là những môn khoa học nghiên cứu các nguyên lý, các quy luật kinh tế chi phối và vận động nền kinh tế quốc dân. Kinh tế thương mại dựa trên những nguyên lý mà kinh tế chính trị học, kinh tế học đã phát hiện để đi sâu nghiên cứu các nguyên lý, các quy luật kinh tế nhằm bổ sung và cụ thể hóa chúng trong lĩnh vực lưu thông hàng hóa và dịch vụ. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế thương mại là tất cả các hiện tượng, các hoạt động và các mối quan hệ kinh tế trong lĩnh vực buôn bán trong một quốc gia và của quốc gia đó với bên ngoài. Các hiện tượng, các hoạt động và các mối quan hệ kinh tế trong buôn bán nội địa và buôn bán quốc tế luôn vận động theo những quy luật và tính quy luật nhất định. Kinh tế thương mại nghiên cứu chúng nhằm tìm ra bản chất kinh tế của chúng, cũng như tìm ra các quy luật chung hoặc tính quy luật vận động của chúng. Trên cơ sở đó xây dựng cơ sở khoa học cho việc tổ chức và quản lý các hoạt động thương mại phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Các hiện tượng, các hoạt động và các mối quan hệ thương mại một mặt vận động theo những quy luật chung, phổ biến, tuy nhiên những biểu hiện của chúng trong những điều kiện cụ thể, những quốc gia khác nhau và ở mỗi thời kỳ khác nhau của lịch sử đều có những nét riêng, đặc thù. Kinh tế thương mại không chỉ nghiên cứu những vấn đề chung, những nguyên lý chung và các quy luật chung trong lĩnh vực buôn bán mà nó còn nghiên cứu những vấn đề đặc thù trong những hoàn cảnh cụ thể, các quốc gia cụ thể và các giai đoạn lịch sử cụ thể. Việc nghiên cứu những biểu hiện cụ thể của các nguyên lý, các quy luật chung trong lĩnh vực thương mại trong điều kiện của Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa [tập trung, quan liêu, bao cấp] sang nền kinh 12
- tế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa ở Việt nam hiện nay cũng là một nội dung nghiên cứu quan trọng của kinh tế thương mại. 2.3.2. Kết cấu của môn học kinh tế thương mại Kinh tế thương mại được chia làm 2 học phần: Học phần thứ nhất: Kinh tế thương mại đại cương. Học phần này nhằm trang bị cho sinh viên những kiến thức căn bản nhất về Kinh tế thương mại. Những khái niệm, phạm trù, nguyên lý và những quy luật trình bày trong học phần này là những vấn đề chung và có tính phổ biến cho mọi nước, mọi nền kinh tế. Học phần này bắt đầu nghiên cứu các khái niệm, phạm trù nhằm chỉ rõ bản chất kinh tế của thương mại. Tiếp đó là các vấn đề liên quan tới chức năng và các tác động của thương mại trên các mặt kinh tế, xã hội và môi trường. Những vấn đề tiếp sau là những vấn đề cốt lõi nhất của kinh tế thương mại hàng hóa, kinh tế thương mại dịch vụ và các khía cạnh thương mại có liên quan tới đầu tư và quyền sở hữu trí tuệ theo cách tiếp cận của WTO. Từ đó tiếp tục nghiên cứu các vấn đề nguồn lực phát triển thương mại và hiệu quả thương mại theo cách tiếp cận phát triển bền vững. Học phần 2: Kinh tế thương mại. Học phần này chủ yếu nghiên cứu những vấn đề cơ bản nhất và đặc thù của kinh tế thương mại Việt nam trong giai đoạn chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Học phần này bắt đầu từ việc nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển thương mại Việt nam nhằm tổng kết và rút ra những bài học từ lịch sử. Tiếp đến là nghiên cứu những nội dung chủ yếu của quá trình chuyển đổi thương mại từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt nam từ năm 1986. Phần cuối của học phần sẽ nghiên cứu những vấn đề cốt lõi và đặc thù của kinh tế thương mại Việt nam như: thương mại và thị trường nông thôn, hội nhập thương mại Việt nam với thế giới và khu vực, kế hoạch hóa thương mại vĩ mô... Khi đề cập đến nội dung của môn học, có thể có rất nhiều những ý kiến khác nhau. Những nội dung đề cập đến trong giáo trình này trước hết dựa vào chương trình môn học đã được hội đồng khoa học trường Đại học Thương mại thông qua. Ngoài ra những người biên soạn cố gắng chú trọng trình bày những vấn đề có tính chất phổ biến, và những vấn đề đặc trưng nhất, thiết yếu nhất của kinh tế thương mại Việt nam trong giai đoạn hiện nay. 2.3.3. Phương pháp nghiên cứu môn học và vị trí của môn học Kinh tế thương mại Kinh tế thương mại là môn học kinh tế ngành. Là môn khoa học xã hội nên các phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử được sử dụng nghiên cứu kinh tế thương mại. 13
- Phương pháp duy vật biện chứng đòi hỏi phải nghiên cứu các sự vật và các hiện tượng trong sự vận động và trong mối quan hệ tác động qua lại với các hiện tượng và sự vật khác. Phép biện chứng duy vật coi nguồn gốc của sự phát triển là sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập, và quá trình phát triển không ngừng của các hiện tượng và sự vật là sự tích lũy những biến đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất. Trong khi đó, phương pháp duy vật lịch sử đòi hỏi nghiên cứu sự vật, hiện tượng ở thực tại nhưng có mối liên hệ chặt chẽ với quá khứ, lịch sử của sự vật và hiện tượng đó. Nhờ vậy mà có thể dự báo được xu hướng vận động và phát triển của sự vật và hiện tượng trong tương lai. Thương mại là một hệ thống kinh tế với sự tham gia của nhiều yếu tố cấu thành. Vì vậy phương pháp tiếp cận hệ thống cũng cần thiết sử dụng làm phương pháp nghiên cứu môn học. Ngoài ra môn học còn sử dụng nhiều phương pháp khác như điều tra xã hội, phân tích thống kê và mô hình hóa nhằm phân tích tổng hợp, diễn dịch và quy nạp...nhằm làm rõ nội dung và đặc thù của môn học. Trong kinh tế thương mại cũng như các môn khoa học xã hội nói chung, phương pháp trừu tượng hóa khoa học có ý nghĩa rất to lớn. Trừu tượng hóa cho phép gạt bỏ những yếu tố cụ thể, ngẫu nhiên, rời rạc, để tìm thấy những cái điển hình, bền vững, ổn định, có tính phổ biến, trên cơ sở đó chỉ ra bản chất của các hiện tượng, phát hiện ra các quy luật và tính quy luật vận động của các hiện tượng các mối quan hệ kinh tế thương mại. Kinh tế thương mại là môn học chuyên môn chính trong chương trình đào tạo cử nhân kinh tế thương mại của trường đại học Thương mại. Ngoài ra kinh tế thương mại đại cương giữ vị trí của môn học cơ sở của các chuyên ngành quản trị kinh doanh, kinh doanh quốc tế, tài chính và kế toán thương mại và các chuyên ngành khác của trường đại học thương mại. Kinh tế thương mại có quan hệ chặt chẽ với các môn khoa học khác như kinh tế học, kinh tế chính trị học, kinh tế phát triển, lịch sử các học thuyết kinh tế... Kinh tế thương mại sử dụng các khái niệm và phạm trù đó trong lĩnh vực lưu thông và trao đổi buôn bán các hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế thị trường. 14
- Chương 2: chức năng và Những tác động của thương mại 2.1. Chức năng của thương mại 2.1.1. Chức năng chung của thương mại Được hình thành trên cơ sở phát triển của lực lượng sản xuất và trình độ phân công lao động xã hội nên chức năng của thương mại mang tính khách quan. Thương mại đã từng tồn tại trong nhiều hình thái kinh tế xã hội khác nhau. Bản chất kinh tế xã hội của các hình thái kinh tế xã hội này mặc dù có sự khác nhau nhưng chức năng chung của thương mại là giống nhau. Con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các chức năng của thương mại chứ không thể tùy tiện áp đặt hoặc thay đổi các chức năng đó. Trong mọi hình thái kinh tế xã hội còn tồn tại sản xuất và lưu thông hàng hóa chức năng của thương mại là thực hiện lưu thông hàng hóa và cung ứng dịch vụ thông qua mua bán bằng tiền. Tuy nhiên cũng cần phân biệt chức năng thương mại với các tư cách là khâu của tái sản xuất, hoạt động kinh tế và ngành kinh tế. Là hoạt động kinh tế thương mại thực hiện chức năng mua bán hàng hóa và các dịch vụ bằng tiền. Là một khâu của tái sản xuất thương mại thực hiện chức năng cầu nối giữa sản xuất với tiêu dùng thông qua trao đổi, đảm bảo thực hiện tái sản xuất nhanh chóng, hiệu quả trong điều kiện của kinh tế hàng hóa. Là một ngành kinh tế, thương mại thực hiện chức năng tổ chức lưu thông hàng hóa và cung ứng dịch vụ, thông qua mua bán để gắn liền sản xuất với thị trường trong và ngoài nước nhằm thỏa mãn nhu cầu thị trường về hàng hóa và dịch vụ với chi phí thấp nhất. 2.1.2. Biểu hiện chức năng của thương mại trong lĩnh vực thương mại hàng hóa Trong thương mại hàng hóa, chức năng của thương mại có thể được chia thành 2 nhóm chức năng cơ bản sau: 2.1.2.1. Chức năng thay đổi hình thái giá trị, thực hiện giá trị Thương mại có chức năng thay đổi hình thái giá trị từ tiền sang hình thái vật chất trong hành vi mua [T - H] và ngược lại trong hành vi bán. Cùng với việc thay đổi hình thái giá trị là quá trình chuyển đổi quyền sở hữu về hàng hóa và tiền tệ. Quyền sở hữu tiền tệ chuyển từ người mua sang người bán và ngược lại, quyền sở hữu hàng hóa chuyển từ người bán sang người mua. 15
- Nhờ chức năng này của thương mại mà người bán đạt được giá trị nhằm tìm kiếm lợi nhuận, người mua có được các giá trị sử dụng để thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng khác nhau của họ. Để thực hiện được chức năng này, thương mại phải tiến hành hàng loạt những hoạt động gắn với việc thay đổi hình thái giá trị và chuyển đổi quyền sở hữu như: mua hàng, bán hàng, xúc tiến thương mại, tiếp thị, quảng cáo... Về lý thuyết, các hoạt động này không tạo ra giá trị mới, không làm tăng giá trị sử dụng của hàng hóa nhưng nó rất cần thiết và có ích cho xã hội. 2.1.2.2. Chức năng tổ chức quá trình phân phối hàng hóa, đưa hàng hóa từ lĩnh vực sản xuất đến thị trường và tiếp tục hoạt động sản xuất trong lĩnh vực lưu thông Sản xuất với tiêu dùng thường không ăn khớp với nhau về không gian, thời gian, số lượng, chủng loại... Vì vậy, thương mại cần thực hiện việc đưa các sản phẩm được sản xuất ra đến các thị trường nơi mà con người có nhu cầu phù hợp các đòi hỏi của thị trường về số lượng, cơ cấu, thời gian và không gian với chi phí thấp nhất. Nhờ có chức năng này mà thương mại có thể tiếp tục thực hiện chức năng thay đổi hình thái giá trị, thực hiện giá trị hàng hóa mà chúng ta vừa đề cập ở trên. Cũng thông qua chức năng này thương mại giải quyết được những mâu thuẫn vốn có giữa cung, cầu, sản xuất và tiêu dùng trong điều kiện kinh tế hàng hóa. Chức năng này của thương mại được thực hiện qua hàng loạt những hoạt động khác nhau. Hoạt động vận tải nhằm di chuyển sản phẩm từ nơi sản xuất đến thị trường và những dịch vụ có liên quan đến vận tải như: làm các thủ tục vận tải, giao nhận hàng hóa... Hoạt động giữ gìn, bảo quản hàng hóa. Những hoạt động này nhằm bảo vệ giá trị sử dụng của hàng hóa về số lượng, chất lượng trong quá trình vận chuyển cũng như lưu kho phát sinh do sự không ăn khớp giữa sản xuất và đòi hỏi của thị trường về không gian và thời gian. Các hoạt động tiếp tục sản xuất trong lĩnh vực lưu thông như: phân loại, chia nhỏ, đóng gói, bao bì sản phẩm và các hoạt động gia công, chế biến, hoàn thiện sản phẩm trước khi bán cho người tiêu dùng... Các hoạt động thương mại thực hiện nhóm chức năng này là các hoạt động sản xuất. Chúng xảy ra trong khâu lưu thông và được thực hiện bởi ngành thương mại. Chúng góp phần làm tăng giá trị hàng hóa, bảo vệ và làm tăng giá trị sử dụng. Hoạt động thương mại xét về góc độ này trực tiếp góp phần tạo ra thu nhập quốc dân. 16
- 2.1.2.3. Sự phát triển nhận thức về chức năng thương mại hàng hóa trong xã hội hiện đại Trong xã hội hiện đại cùng với việc phồn thịnh về kinh tế, nhu cầu của con người ngày càng gia tăng và đa dạng hơn. Việc thoả mãn những nhu cầu ngày càng tăng và đa dạng của xã hội làm nảy sinh mâu thuẫn trong phân bổ và sử dụng quĩ thời gian của con người. Để thỏa mãn nhu cầu ngày càng tăng và đa dạng của con người, đòi hỏi một mặt phải không ngừng sản xuất ra ngày càng nhiều của cải và dịch vụ , mặt khác phải tăng quĩ thời gian sử dụng cho cho việc tiêu dùng các của cải và các dịch vụ. Mâu thuẫn là ở chỗ quĩ thời gian tự nhiên của mỗi con người là một hằng số trong khi đó xã hội càng phát triển quĩ thời gian dành cho tiêu dùng trong tổng quĩ thời gian tự nhiên đòi hỏi ngày càng gia tăng. Để gia tăng thời gian cho tiêu dùng trong điều kiện quĩ thời gian tự nhiên không đổi thì vấn đề tiết kiệm và sử dung hợp lý quĩ thời gian trong tiêu dùng trở nên rất bức thiết. Việc mở rộng các dịch vụ bán hàng đặc biệt là các dịch vụ trước, trong và sau bán hàng như: dịch vụ hoàn thiện sản phẩm , các dịch vụ chuẩn bị sẵn sàng nhất cho người tiêu dùng và các dịch vụ liên quan đến quá trình tổ chức phục vụ quá trình tiêu dùng cá nhân nhằm tạo sự thoải mái, thuận tiện, tiết kiệm thời gian cho người tiêu dùng đang ngày gắn với hoạt động buôn bán và trở thành các hoạt động thuộc chức năng của thương mại trong xã hội hiện đại. Kinh tế thị trường hiện đại với các đặc trưng không phải là “khan hiếm” mà “dư thừa” làm cho cạnh tranh khốc liệt ngày càng buộc các doanh nghiệp thương mại cần phải nhận thức sâu sắc hơn xu hướng thay đổi này trong chức năng của thương mại. 2.1.3. Biểu hiện các chức năng thương mại trong lĩnh vực dịch vụ Do những đặc tính riêng biệt của dịch vụ: tính vô hình, sản xuất và tiêu dùng đồng thời,... nên chức năng của thương mại cũng có sự biểu hiện khác so với thương mại hàng hóa. Thương mại dịch vụ thực hiện đồng thời cả chức năng sản xuất, chức năng lưu thông và chức năng tổ chức tiêu dùng các sản phẩm dịch vụ. Nghĩa là trong thương mại dịch vụ các doanh nghiệp không chỉ thuần túy thực hiện việc mua bán, ngoài việc thực hiện chức năng thương mại nó còn đồng thời thực hiện chức năng sản xuất ra các dịch vụ và tổ chức cả quá trình tiêu dùng các dịch vụ cho khách hàng. Các chức năng này vế cơ bản được thực hiện đồng thời ở cung một không gian và trong cùng một thời gian. Trong thương mại dịch vụ về cơ bản không có các hoạt động vận tải, bảo quản, dự trữ... Việc thay đổi hình thái giá trị, quá trình chuyển đổi sở hữu tiền tệ và sở hữu sản phẩm có những đặc thù so với thương mại hàng hóa. 17
- Việc nhận thức đúng và vận dụng đúng các chức năng của thương mại có ý nghĩa to lớn không chỉ trong tổ chức hoạt động cung ứng dịch vụ ở phạm vi doanh nghiệp mà nó còn có ý nghĩa rất quan trọng trong việc quản lý nhà nước đối với thương mại dịch vụ ở phạm vi vi mô. 2.2. Cơ sở luận nghien cứu và phân loại các tác động của thương mại 2.2.1. Cơ sở luận nghiên cứu tác động thương mại Khi nghiên cứu tác động thương mại cần quán triệt các vấn đề lí luận cơ bản sau: Thứ nhất: Thương mại là một hoạt động kinh tế cơ bản và phổ biến trong nền kinh tế thị trường. Là một hoạt động kinh tế cơ bản, thương mại có liên quan mật thiết và ảnh hưởng đến những hoạt động kinh tế khác như: kinh doanh, đầu tư,... Là hoạt động kinh tế phổ biến vì thế thương mại tác động đến nhiều chủ thể kinh tế và các quan hệ kinh tế khác nhau trong nền kinh tế thị trường. Thứ hai: Thương mại là khâu lưu thông trong quá trình tái sản xuất xã hội Thương mại là cầu nối giữa sản xuất và tiêu dùng và có liên hệ mật thiết với khâu phân phối. Một mặt thương mại chịu sự chi phối của sản xuất và tiêu dùng, mặt khác thương mại cũng có những tác động đến quy mô, cơ cấu và sự phát triển của sản xuất và tiêu dùng xã hội. Thứ ba: Thương mại là một ngành kinh tế rất quan trọng của nền kinh tế. Theo nghĩa rộng, ngành thương mại không chỉ gồm những doanh nghiệp cung ứng dịch vụ bán buôn, bán lẻ hàng hóa mà gồm cả những doanh nghiệp cung ứng các dịch vụ đa dạng trong nhiều ngành dịch vụ vì mục tiêu lợi nhuận. Đó là lĩnh vực rất rộng, bao gồm nhiều ngành quan trọng của nền kinh tế quốc dân. Ngành thương mại thông qua hoạt động mua bán hàng hóa và dịch vụ với mục đích lợi nhuận có liên quan và tác động to lớn tới nhiều ngành, nhiều lĩnh vực đa dạng của nền kinh tế. Thứ tư: Thương mại còn được xem như một hệ thống kinh tế. Thương mại là một tập hợp các yếu tố có mối liên hệ qua lại thực hiện việc trao đổi mua bán hàng hóa và các dịch vụ thông qua tiền tệ vì lợi nhuận. Hệ thống thương mại được hình thành bởi 2 hệ thống con là cung và cầu. Các hệ thống này hoạt động và liên hệ với nhau qua hoạt động của người mua, người bán trên thị trường. Đó là một hệ thống kinh tế mở với môi trường kinh tế, chính trị, luật pháp, công nghệ, xã hội và môi trường tự nhiên bên ngoài. Thương mại một mặt chịu sự chi phối của các yếu tố môi trường nói trên, những yếu tố này có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của thương mại nhưng ngược lại thương mại cũng tác động trở lại làm biến đổi những yếu tố môi trường. 18
- Vì thế tác động thương mại không chỉ thuần túy mang tính chất kinh tế, thương mại còn có tác động mang tính chất xã hội, chính trị, pháp luật, công nghệ và ảnh hưởng mật thiết với môi trường tự nhiên. 2.2.2. Phân loại tác động của thương mại Tác động của thương mại rất phức tạp và đa chiều. Chúng ta có thể phân loại tác động thương mại trên một số tiêu chí cơ bản sau: 2.2.2.1. Theo xu hướng ảnh hưởng của tác động Tác động của thương mại được phân thành các tác động tích cực và tác động tiêu cực. Những tác động của thương mại mà kết quả của ảnh hưởng có thể là những lợi ích [vật chất hoặc tinh thần] hoặc tạo ra sự thúc đẩy vận động của các quá trình kinh tế-xã hội theo chiều hướng tiến bộ. Đó là những tác động tích cực. Ngược lại những tác động của thương mại mà kết quả mang lại là những tổn thất [về vật chất và tinh thần] hay tạo ra xu hướng kìm hãm, đẩy lùi sự vận động của các quá trình kinh tế - xã hội được coi là những tác động tiêu cực. Cần lưu ý rằng: Một hoạt động thương mại cụ thể, một chính sách thương mại nhất định có thể vừa chứa đựng trong đó những tác động tích cực và cả những tác động tiêu cực. Rất ít trường hợp tác động thương mại chỉ thuần túy mang tính tích cực hay tiêu cực. 2.2.2.2. Theo phạm vi ảnh hưởng Tác động của thương mại được phân thành các tác động vi mô và vĩ mô. Những tác động vi mô là ảnh hưởng của thương mại trong phạm vi doanh nghiệp, hộ gia đình. Những tác động thương mại vĩ mô là những tác động mà ảnh hưởng của nó vượt ra ngoài khuôn khổ các doanh nghiệp, các đơn vị kinh doanh, những tác động này có thể ở phạm vi toàn cầu, hoặc một khu vực kinh tế [ASEAN, EU,...], phạm vi quốc gia hoặc địa phương trong mỗi quốc gia. Hoạt động kinh doanh ở đơn vị kinh tế ngoài việc xem xét tác động vi mô cần phải tính đến các tác động vĩ mô mà nó có thể ảnh hưởng. Ngược lại, quản lý nhà nước ở phạm vi vĩ mô với hoạt động thương mại cần xem xét toàn diện ảnh hưởng của tác động thương mại ở cả phạm vi vi mô và vĩ mô một cách hài hòa. 2.2.2.3. Dựa theo lĩnh vực tác động Tác động của thương mại được phân thành các tác động kinh tế, tác động xã hội [xã hội, chính trị, văn hóa] và tác động môi trường tự nhiên. Tác động kinh tế bao gồm những ảnh hưởng của thương mại đến tốc độ tăng trưởng kinh tế , sự thay đổi cơ cấu kinh tế, hoạt động đầu tư, các cân đối kinh tế vi mô trong nền kinh tế... 19
- Tác động xã hội bao gồm những ảnh hưởng của thương mại tới sự ổn định chính trị quốc gia, tới thực hiện đường lối, chính sách của nhà nước, ảnh hưởng tới hệ thống luật pháp của quốc gia.Ngoài ra nó còn bao gồm cả những tác động thương mại tới yếu tố dân cư, hôn nhân và tổ chức gia đình, mức sống và trình độ giáo dục, phong tục, tập quán, lối sống, hệ thống giá trị ...trong xã hội. Tác động môi trường tự nhiên bao gồm những ảnh hưởng của thương mại tới môi trường sống: bảo tồn các yếu tố tự nhiên [khí hậu, nguồn nước, khoáng sản, hệ thực vật, động vật...], các yếu tố hạ tầng [giao thông vận tải, hệ thống thông tin, truyền thông...] Con người càng ngày càng nhận thức sự cần thiết và quan trọng của sự phát triển bền vững. Vì vậy nghiên cứu các tác động thương mại cần xem xét toàn diện không chỉ ảnh hưởng về kinh tế mà cả những khía cạnh tác động thương mại về xã hội, môi trường cũng ngày càng được chú trọng trong việc hoạch định chiến lược và chính sách thương mại phát triển của các quốc gia. 2.2.2.4. Các cách phân loại khác Ngoài các cách phân loại cơ bản trên, người ta còn có thể phân loại tác động thương mại theo nhiều tiêu thức khác như: Tác động trực tiếp hoặc gián tiếp, tác động có thể lượng hóa được [đo lường được] và những tác động khó đo lường được [nhiều tác động thương mại có thể cảm nhận được bằng định tính song rất khó định lượng]. Một số tác động thương mại mà hậu quả của nó có thể khắc phục được dễ dàng, nhưng cũng có nhiều tác động mà hậu quả lại có thể là vĩnh viễn không khắc phục được hoặc nếu sửa chữa được thì phải tốn kém nhiều tiền của, sức lực và thời gian. 2.2.3. ý nghĩa của việc nghiên cứu những tác động của thương mại Nghiên cứu những tác động của thương mại rất quan trọng, nó không chỉ giúp cho việc thúc đẩy hoạt động thương mại ở phạm vi doanh nghiệp đạt được những mục tiêu kinh doanh mà còn có tầm quan trọng đối với việc quản lý hoạt động thương mại ở phạm vi vi mô một cách có kết quả và hiệu quả, góp phần đảm bảo hiệu quả kinh tế xã hội của thương mại cũng như đáp ứng những đòi hỏi của sự phát triển kinh tế bền vững. 2.3. Những tác động của thương mại về kinh tế, xã hội và môi trường 2.3.1. Những tác động kinh tế của thương mại 2.3.1.1. Thương mại với tăng trưởng kinh tế Tăng trưởng kinh tế là mức tăng lượng của cải vật chất của cải của một quốc gia trong một thời kỳ nhất định. Mức gia tăng của cải có thể được tính bằng hiện vật hoặc tiền [giá trị]. 20
Page 2
YOMEDIA
Đề cương bài giảng Kinh tế thương mại đại cương có kết cấu nội dung được phân làm 5 chương: Chương 1 chương mở đầu, chương 2 chức năng và những tác động của thương mại, chương 3 thương mại hàng hóa, chương 5 thương mại dịch vụ thương mại quyền sở hữu trí tuệ và thương mại liên quan đến đầu tư, chương 5 nguồn lực và hiệu quả thương mại.
04-06-2014 1136 110
Download
Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2009-2019 TaiLieu.VN. All rights reserved.