Thủ pháp tương phản trong bài thơ Nhớ rừng được thể hiện như thế nào

Thế Lữ [1907 - 1989]

Vài nét chính về tác giả Thế Lữ: 

• Nguyễn Thứ Lễ [1907-1989], bút danh là Thế Lữ, có nghĩa là "người khách đi qua trần thế". Quê ông ở Phù Đổng, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh [nay thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội].
• Trước cách mạng: chuyên làm báo, viết văn, thơ, sáng tác và biểu diễn kịch nói.
• Sau cách mạng, ông chuyển hẳn sang họat động sân khấu. Ông là người có công đầu trong việc xây dựng ngành kịch nói nước ta.
• Ông là nhà thơ tiêu biểu nhất của phong trào Thơ mới [1932 - 1945] buổi đầu. Ông là người góp phần quan trọng vào việc đổi mới thơ ca và đem lại chiến thắng cho thơ mới.
• Ông được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2000. Các tác phẩm tiêu biểu: Mấy vần thơ [thơ, 1935]; Vàng và máu [truyện, 1934]; Bên đường Thiên lôi [truyện, 1936]; Lê Phong phóng viên [truyện, 1937];...

Tác phẩm

• Là một trong những bài thơ tiêu biểu nhất của Thế Lữ.
• Là tác phẩm góp phần mở đường cho sự thắng lợi của phong trào Thơ mới chặng đầu [1932-1945].
• Đầu thập niên 1930, văn hóa Việt Nam diễn ra cuộc vận động đổi mới thơ ca mạnh mẽ với sự xuất hiện làn sóng thơ mới với cá tính sáng tác độc đáo. Cuộc vận động đề xướng sử dụng các thể loại thơ mới, không tuân theo lối vần luật, niêm luật của các thể loại thơ cổ. Cuộc canh tân này đi vào lịch sử văn học với tên gọi Phong trào Thơ Mới.
  

• In trong tập "Mấy vần thơ" [1935].

• “Nhớ rừng” là lời con hổ trong vườn bách thú, tác giả mượn lời con hổ để nói lên tâm sự u uất của một lớp người lúc bấy giờ. Đó là thế hệ thanh niên 1930, những trí thức Tây học vừa thức tỉnh ý thức cá nhân, cảm thấy bất hòa sâu sắc với thực tại xã hội tù túng.

• Bài thơ được viết theo thể "thơ mới". Ban đầu, "thơ mới" dùng để gọi tên một thể thơ: thơ tự do, số chữ trong câu và số câu không hạn định, sau đó tên gọi này chuyển sang dùng để gọi một phong trào thơ mang tính chất lãng mạn tiểu tư sản. Trong thơ mới, số thơ tự do không nhiều, chủ yếu là thơ bảy chữ, tám chữ, lục bát. 
  
• "Nhớ rừng" viết theo thể tám chữ, gieo vần liền [hai câu liền nhau có vần với nhau].

4. Chủ đề

Mượn lời con hổ ở vườn bách thú để diễn tả sâu sắc nỗi chán ghét thực tại tầm thường và niềm khao khát tự do mãnh liệt và khơi gợi lòng yêu nước thầm kín của người dân mất nước.

5. Mạch cảm xúc

Mạch cảm xúc chủ đạo của bài thơ là cảm hứng lãng mạn, nhân vật lãng mạn dù thân tù hãm nhưng tâm hồn vẫn sục sôi khát khao tự do và lòng yêu nước thầm kín.

6. Bố cục

Bài thơ được chia thành bốn phần:

• Phần 1 [Khổ 1 và 4]: Giới thiệu hiện trạng và tình cảnh của con hổ.
• Phần 2 [Khổ 2 và 3]: Tình thương, nỗi nhớ một thời oanh liệt đã mất.
• Phần 3 [Khổ 5]: Giấc mộng được trở lại núi rừng và khát khao tự do.

NỘI DUNG [edit]

Nguồn ảnh: sưu tầm Internet

1. Cảnh con hổ ở vườn bách thú [khổ 1 và khổ 4]

1.1. Khổ 1

“Gậm một khối căm hờn trong cũi sắt

Ta nằm dài trông ngày tháng dần qua,

Khinh lũ người kia ngạo mạn, ngẩn ngơ,

Giương mắt bé giễu oai linh rừng thẳm.

Nay sa cơ bị nhục nhằn, tù hãm,

Để làm trò lạ mắt, thứ đồ chơi,

Chịu ngang bầy cùng bọn gấu dở hơi,

Với cặp báo chuồng bên vô tư lự”

• Nội dung chính là tâm trạng của con hổ trong cảnh ngộ bị tù hãm ở vườn bách thú: 
  

1.2. Khổ 4

“Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu, 

Ghét những cảnh không đời nào thay đổi, 

Những cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối: 

Hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng;

Dải nước đen giả suối, chẳng thông dòng

Len dưới nách những mô gò thấp kém;

Dăm vừng lá hiền lành, không bí hiểm,

Cũng học đòi bắt chước vẻ hoang vu

Của chốn ngàn năm cao cả, âm u.”

• Khung cảnh vườn bách thú: 
  

2. Cảnh con hổ trong chốn giang sơn [khổ 2 và khổ 3]

Đây là hai đoạn hay nhất của bài, miêu tả cảnh hùng vĩ của sơn lâm và hình ảnh con hổ.

2.1. Cảnh sơn lâm hùng vĩ

• Cảnh núi rừng trong niềm thương, nỗi nhớ của con hổ:
  

             - Bóng cả, cây già

             - Tiếng gió gào ngàn

             - Giọng nguồn hét núi

             - Lá gai, cỏ sắc

             - Hang tối

             - Cánh rừng hiện ra ở các thời điểm: đêm vàng, chiều đỏ, ngày mưa, bình minh. Ở thời điểm nào núi rừng cũng rực rỡ, huy hoàng.

             - Điệp từ: “với”, thể hiện sự trỗi dậy dồn dập của nỗi nhớ.

             - Các động từ mạnh: “gào”, “hét”, “dữ dội”, “thét”, “sắc”, thể hiện được sự phi thường, lớn lao của đại ngàn.

             - Từ ngữ, hình ảnh chọn lọc, đặc trưng của núi rừng.

→ Cảnh đại ngàn – giang sơn của con hổ khi xưa hiện ra lớn lao, phi thường nhưng cũng rất hoang vu, bí mật.

2.2. Hình ảnh con hổ giữa đại ngàn

• Trên phông nền rừng núi hùng vĩ đó, hình ảnh con hổ hiện ra:
  

             - Đầu tiên là vẻ oai phong với tiếng gầm “thét khúc trường ca dữ dội”.

             - Vẻ dõng dạc, đường hoàng

             - Mềm mại, uyển chuyển: “lượn tấm thân như sóng cuộn”

             - Uy quyền: “mắt thần khi đã quắc”

→ Hình ảnh con hổ hiện lên giữa núi rừng vừa oai phong, lẫm liệt, vừa mềm mại, uyển chuyển mà vẫn toát lên vẻ uy quyền của chúa sơn lâm.

• Và trong khung cảnh ấy, con hổ ý thức rõ được vị trí chúa tể của mình:
  

“Ta biết ta chúa tể cả muôn loài,

Giữa chốn thảo hoa không tên, không tuổi.”

• Bộ tranh tứ bình lộng lẫy của bài thơ nằm ở khổ 3. Bốn cảnh đều có núi rừng hùng vĩ, tráng lệ với con hổ uy nghi làm chủa tể. 
  

              - Đó là cảnh "những đêm vàng bên bờ suối" với hình ảnh con hổ "uống ánh trăng tan" lãng mạn. → Hổ lãng mạn như một thi sĩ.

             - Đó là cảnh "ngày mưa chuyển bốn phương ngàn" với con hổ dũng mãnh như đế vương "lặng ngắm giang sơn". → Hổ trầm ngâm như một nhà hiền triết.

             - Đó là cảnh "bình minh cây xanh nắng gội" đang ca hát cho giấc ngủ của chúa sơn lâm. → Hổ tận hưởng cuộc sống của bậc đế vương.

             - Đó là cảnh "chiều lênh láng máu sau rừng" dữ dội nơi con hổ đợi mặt trời "chết". → Hổ giống một vị bạo chúa.

Ở cảnh nào rừng núi cũng mang vẻ đẹp hùng vĩ, thơ mộng và con hổ cũng nổi bật lên với những vẻ đẹp khác nhau, đều tự do làm chủ cuộc sống của nó. Nhưng tất cả cảnh tượng đó chỉ là dĩ vãng hiện ra trong nỗi nhớ da diết của con hổ.

             - Điệp từ: “đâu những” → nhấn mạnh sự nuối tiếc cuộc sống vàng son một thời chỉ còn là quá khứ trước cuộc sống thấp hèn; “ta” → thể hiện khí phách ngang tàng, làm chủ thiên nhiên đồng thời tạo điệu rắn rỏi, hùng tráng.

             - Câu hỏi tu từ: “ta say mồi đứng uống ánh trăng tan?”, “để ta chiếm lấy riêng phần bí mật?”, “ta lặng ngắm giang sơn ta đổi mới?”, “tiếng chim ca giấc ngủ ta tưng bừng?”, “thời oanh liệt nay còn đâu?”.

             - Câu cảm thán: “Than ôi!” bộc lộ cảm xúc trực tiếp.

→ Tất cả đã diễn tả thấm thía nỗi nhớ về một “thời oanh liệt” và sự u uất của con hổ.

             - Thực tại nó bị giam cầm, tù túng về thể xác.

             - Nhưng linh hồn vẫn khao khát tự do theo giấc mộng ngàn. "Giấc mộng ngàn là giấc mơ về một không gian oai linh, hùng vĩ và rộng lớn, đó là giấc mơ mãnh liệt nhưng bất lực và đó chính là bi kịch.

→ Thể hiện khát vọng cháy bỏng được sống chân thật với cuộc sống của chính mình, đó chính là khát vọng tự do, khát vọng giải phóng.

             - Câu cảm thán bộc lộ trực tiếp niềm thương, nỗi nhớ của con hổ.

             - Giọng điệu bi tráng, dữ dội.

→ Bộc lộ trực tiếp, mãnh liệt nỗi nhớ, sự nuối tiếc cuộc sống tự do.

=> Xây dựng một cảnh tượng oai hùng đối lập với cảnh tượng tù túng ở trên, tác giả đã làm nổi bật sự tương phản, đối lập gay gắt hai cảnh tượng, hai thế giới, nhà thơ đã thể hiện nỗi bất hòa sâu sắc đối với thực tại và niềm khao khát tự do mãnh liệt của con hổ. Đó là tâm trạng của nhà thơ lãng mạn, đồng thời cũng là tâm trạng chung của người dân Việt Nam mất nước khi đó.

“Nhớ rừng” của Thế Lữ mượn lời con hổ bị nhốt ở vườn bách thú để diễn tả sâu sắc nỗi chán ghét thực tại tầm thường, tù túng và niềm khao khát tự do mãnh liệt bằng những vần thơ tràn đầy cảm xúc lãng mạn. Bài thơ đã khơi gợi lòng yêu nước thầm kín của người dân mất nước thuở ấy.

ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT [edit]

• Nghệ thuật tương phản: trong bài thơ có hai cảnh tương phản, là cảnh trong vườn bách thú, nơi con hổ bị giam cầm và cảnh núi non hùng vĩ, nơi con hổ từng "tung hoành hống hách".
• Hình ảnh thơ giàu chất tạo hình, đầy ấn tượng.
• Hình tượng con hổ - biểu tượng rất thích hợp và đẹp đẽ để thể hiện chủ đề của bài thơ.
• Ngôn ngữ và nhạc điệu phong phú, giàu sức biểu cảm.
• Giọng thơ khi thì u uất, bực dọc, khi thì say sưa, tha thiết, hùng tráng nhưng đều tràn đầy cảm xúc.

Tổng kết:

• Mượn lời con hổ trong vườn bách thú, tác giả kín đáo bộc lộ tình cảm yêu nước, niềm khát khao thoát khỏi kiếp đời nô lệ.
• Sử dụng bút pháp lãng mạn, với nhiều biện pháp nghệ thuật nhân hóa, đối lập, phóng đại, tương phản.
• Xây dựng hình tượng nghệ thuật có nhiều tầng ý nghĩa.