Cồng chiêng trong văn hóa đông nam á năm 2024

Văn hóa Tây Nguyên với sử thi, với cồng chiêng là một hình ảnh thu nhỏ của văn hóa Đông -Nam Á. Đó là nhận định của GS-TS Tô Ngọc Thanh - người có nhiều năm tìm hiểu và nghiên cứu về văn hóa dân gian Việt Nam, đặc biệt là văn hóa Tây Nguyên.

Văn hóa Tây Nguyên với sử thi, với cồng chiêng là một hình ảnh thu nhỏ của văn hóa Đông -Nam Á. Đó là nhận định của GS-TS Tô Ngọc Thanh - người có nhiều năm tìm hiểu và nghiên cứu về văn hóa dân gian Việt Nam, đặc biệt là văn hóa Tây Nguyên.

* Ông và các cộng sự của mình đã tiếp xúc với nền văn hóa dân gian Tây Nguyên như thế nào, thưa giáo sư?

- GS-TS Tô Ngọc Thanh: Mãi đến cuối năm 1979 tôi mới thực sự tiếp xúc với nền văn hóa dân gian các tộc người Tây Nguyên. Trước đó, trước Cách mạng Tháng Tám hoặc trong thời kỳ 1954-1975 đã có khá nhiều tư liệu, công trình nghiên cứu về Tây Nguyên.

Tuy nhiên, phần lớn các công trình, tư liệu là tập hợp các sưu tầm văn học và âm nhạc dân gian, trừ hai cuốn Mọi Kon Tum của Nguyễn Kinh Chi-Nguyễn Đổng Chi và Chúng tôi ăn rừng của G.Condominas.

Tiếp xúc với văn hóa Tây Nguyên, tôi và các cộng sự đã tiếp cận theo phương pháp đa ngành theo đặc trưng tổng thể nguyên hợp của đối tượng nghiên cứu. Với sự trợ giúp của nhân dân, từ đợt công tác đầu tiên ở Gia Lai-Kon Tum, chúng tôi đã thực hiện 2.000 trang ghi chép, vài trăm bức ảnh ghi lại các hoạt động, lễ hội, tập tục của người bản xứ.

Chúng tôi rất hứng khởi với công việc này và cùng với các nhóm nghiên cứu khác, quyết tâm đưa những viên ngọc sáng trong kho tàng văn hóa dân gian Tây Nguyên ra khỏi lớp bụi thời gian và quên lãng.

* Theo ông, VN nên tiếp cận văn hóa theo con đường nào là tốt nhất? Hơn nữa, nên tìm hiểu nền văn hóa từ những giác độ nào?

- Đã có nhiều định nghĩa về văn hóa, bởi những luận cứ và xuất phát điểm nghiên cứu khác nhau. Tôi đồng ý với quan điểm: Văn hóa là thiên nhiên thứ hai do con người sáng tạo ra. Trong nền văn hóa có hai thành phần chính: văn hóa bác học và văn hóa dân gian (folklore).

Ở VN, chỉ có người Kinh là có văn hóa bác học và văn hóa bác học của người Kinh chịu ảnh hưởng văn hóa dân gian (VHDG). Việt Nam có 54 dân tộc thì phần lớn chỉ có VHDG mà không có văn hóa bác học. Như vậy, văn hóa dân tộc VN thực chất nằm ở VHDG. Muốn tìm hiểu về con người và dân tộc VN phải bắt đầu từ đây. Người VN không hiểu VHDG có nghĩa là không hiểu chính mình...

Vùng Đông - Nam Á thuở xa xưa không phân chia ranh giới. Trên mảnh đất đó, VN là địa bàn cư trú của các tộc người nói tiếng Môn -Khmer. Tiếp đó, cách đây khoảng 2.000 - 2.500 năm, các tộc người nói tiếng Ma-lay-ô từ biển tràn vào. Và VN trở thành nơi cư trú của nhiều tộc người nói hai ngữ hệ: Môn-Khmer và Ma-lay-ô...

Tây Nguyên là một phần máu thịt của VN. Vùng đất này trở thành địa bàn cư trú lâu đời của các tộc người nói hai ngữ hệ Môn - Khmer và Ma-lay-ô, những ngữ hệ thời cổ xưa của VN và Đông - Nam Á.

Người Tây Nguyên từ xa xưa đến nay cách biệt giữa núi rừng nên ít giao lưu, và vì vậy, còn lưu giữ khá đầy đủ những tàn tích văn hóa Việt Nam và Đông - Nam Á cổ. Nói cách khác, văn hóa Tây Nguyên là hình ảnh thu nhỏ của văn hóa Việt Nam và văn hóa Đông - Nam Á...

Từ những tư liệu có được và những chuyến điền dã, tôi mạnh dạn nghĩ đến một giả thuyết khoa học: Đông - Nam Á cổ đại là một vùng văn hóa sử thi, trong đó Tây Nguyên là nơi còn giữ được nhiều nhất những đặc trưng thể loại và còn tồn tại với mật độ cao những tác phẩm của loại hình này so với các nước Đông - Nam Á khác.

Nhà dân tộc học Phillipines, giáo sư Giô-dê Ma-ri-đa nhận định: "Có một nền văn hóa cồng chiêng (gongs culture) Đông - Nam Á cổ đại, trong đó Tây Nguyên và Trường Sơn là nơi còn giữ được những phẩm chất điển hình nhất của loại văn hóa này".

Ngày 25-11-2005, Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên của Việt Nam đã được UNESCO chính thức công nhận là kiệt tác văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. Sau Nhã nhạc Cung đình Huế, Cồng chiêng Tây Nguyên là di sản văn hóa phi vật thể thứ hai của Việt Nam được tôn vinh là di sản của thế giới.

Điều đó khẳng định Việt Nam là một đất nước có bề dày truyền thống văn hóa, có nhiều nghệ thuật truyền thống cần được bảo tồn, gìn giữ và phát huy.

Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên trải rộng suốt 5 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Đồng và chủ nhân của loại hình văn hóa đặc sắc này là cư dân các dân tộc Tây Nguyên: Bana, Xêđăng, Mnông, Cơho, Rơmăm, Êđê, Giarai... Cồng chiêng gắn bó mật thiết với cuộc sống của người Tây Nguyên, là tiếng nói của tâm linh, tâm hồn con người, để diễn tả niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống, trong lao động và sinh hoạt hàng ngày của họ.

Cồng chiêng Tây Nguyên có nguồn gốc từ truyền thống văn hóa và lịch sử rất lâu đời. Về cội nguồn, có nhà nghiên cứu cho rằng, cồng chiêng là "hậu duệ" của đàn đá. trước khi có văn hóa đồng, người xưa đã tìm đến loại khí cụ đá: cồng đá, chiêng đá... tre, rồi tới thời đại đồ đồng, mới có chiêng đồng... Từ thuở sơ khai, cồng chiêng được đánh lên để mừng lúa mới, xuống đồng; biểu hiện của tín ngưỡng - là phương tiện giao tiếp với siêu nhiên... âm thanh khi ngân nga sâu lắng, khi thôi thúc trầm hùng, hòa quyện với tiếng suối, tiếng gió và với tiếng lòng người, sống mãi cùng với đất trời và con người Tây Nguyên.

Tất cả các lễ hội trong năm, từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh đến lễ bỏ mả, lễ cúng máng nước, lễ mừng cơm mới, lễ đóng cửa kho, lễ đâm trâu.. . hay trong một buổi nghe khan... đều phải có tiếng cồng. Tiếng chiêng dài hơn đời người, tiếng chiêng nối liền, kết dính những thế hệ.

Theo quan niệm của người Tây Nguyên, đằng sau mỗi chiếc cồng, chiêng đều ẩn chứa một vị thần. Cồng chiêng càng cổ thì quyền lực của vị thần càng cao. Cồng chiêng còn là tài sản quý giá, biểu tượng cho quyền lực và sự giàu có. Đã có thời một chiếc chiêng giá trị bằng hai con voi hoặc 20 con trâu. Vào những ngày hội, hình ảnh những vòng người nhảy múa quanh ngọn lửa thiêng, bên những vò rượu cần trong tiếng cồng chiêng vang vọng núi rừng, tạo cho Tây Nguyên một không gian lãng mạn và huyền ảo. Cồng chiêng do vậy góp phần tạo nên những sử thi, những áng thơ ca đậm chất văn hóa Tây Nguyên vừa lãng mạn, vừa hùng tráng.

Cồng chiêng đã đi vào sử thi Tây Nguyên như để khẳng định tính trường tồn của loại nhạc cụ này: “Hãy đánh những chiêng âm thanh nhất, những chiêng kêu trầm nhất. Đánh nhè nhẹ cho gió đưa xuống đất. Đánh cho tiếng chiêng vang xa khắp xứ. Đánh cho tiếng chiêng luồn qua sàn lan đi xa. Đánh cho tiếng chiêng vượt qua nhà vọng lên trời. Đánh cho khỉ trên cây cũng quên bám chặt vào cành đến phải ngã xuống đất. Đánh cho ma quỷ mê mải nghe đến quên làm hại con người. Đánh cho chuột sóc quên đào hang, cho rắn nằm ngay đơ, cho thỏ phải giật mình, cho hươu nai đứng nghe quên ăn cỏ, cho tất cả chỉ còn lắng nghe tiếng chiêng của Đam San...”.

Tồn tại trên mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ đã hàng ngàn đời nay, nghệ thuật cồng chiêng ở đây đã phát triển đến một trình độ cao. Cồng chiêng Tây Nguyên rất đa dạng, phong phú.

Hiện nay, tại hầu hết các buôn làng Tây Nguyên đều có những đội cồng chiêng phục vụ đồng bào trong sinh hoạt cộng đồng, trong dịp hội hè. Vào ngày lễ tết, hình ảnh quen thuộc '''bên ngọn lửa thiêng, những vòng người say sưa múa hát trong tiếng cồng chiêng vang động núi rừng''' lại xuất hiện trên khắp các buôn làng. Các nghệ nhân dân gian diễn tấu cồng chiêng kết hợp với nhau rất hài hòa, tạo nên những bản nhạc với các tiết tấu, hòa thanh rất phong phú, mang sắc thái riêng với muôn vàn cung bậc.

Mỗi dân tộc đều có những bản nhạc cồng chiêng riêng để diễn tả vẻ đẹp thiên nhiên, khát vọng của con người... Người Giarai có các bài chiêng Juan, Trum vang... Người Bana có các bài chiêng: Xa Trăng, Sakapo, Atâu, Tơrơi... Âm thanh của cồng chiêng còn là chất men lôi cuốn gái trai vào những điệu múa hào hứng của cả cộng đồng trong những ngày hội của buôn làng. Đây là sinh hoạt văn hóa dân gian nổi bật nhất ở nhiều dân tộc Tây Nguyên.

Âm nhạc của cồng chiêng Tây Nguyên thể hiện trình độ điêu luyện của người chơi trong việc áp dụng những kỹ năng đánh chiêng và kỹ năng chế tác. Từ việc chỉnh chiêng đến biên chế thành dàn nhạc, cách chơi, cách trình diễn, những người dân dẫu không qua trường lớp đào tạo vẫn thể hiện được những cách chơi điêu luyện tuyệt vời. Với người Tây Nguyên, cồng chiêng và văn hóa cồng chiêng là tài sản vô giá. Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên không những là một giá trị nghệ thuật đã từ lâu được khẳng định trong đời sống xã hội mà còn là kết tinh của hồn thiêng sông núi qua bao thế hệ. Cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ có ý nghĩa về mặt vật chất cũng như những giá trị về nghệ thuật đơn thuần mà nó còn là "tiếng nói" của con người và của thần linh theo quan niệm "vạn vật hữu linh".

Mỗi một dàn cồng chiêng là tiếng nói tâm linh, tâm hồn của người Tây Nguyên, để diễn tả những niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống lao động và sinh hoạt hàng ngày của họ. Các tộc người ở Tây Nguyên sử dụng cồng chiêng theo cách thức riêng để chơi những bản nhạc của riêng dân tộc mình. Trải qua bao năm tháng, cồng chiêng đã trở thành nét văn hoá đặc trưng, đầy sức quyến rũ. Cồng chiêng chính là cuộc sống của người Tây Nguyên. Nghe cồng chiêng thì thấy được cả không gian săn bắn, không gian làm rẫy, không gian lễ hội... Tây Nguyên.

Mỗi dân tộc, mỗi vùng miền lại có những đặc trưng riêng của cồng chiêng. Cồng chiêng có thể được dùng đơn lẻ, hoặc dùng theo dàn, theo bộ từ 2 đến 12 chiếc, cũng có bộ 18 đến 20 chiếc như bộ chiêng của người Giarai. Dàn cồng chiêng Tây Nguyên được tổ chức như một dàn nhạc có thể diễn tấu những bản nhạc đa âm với các hình thức hòa điệu khác nhau. Điều đặc biệt trong dàn nhạc này mỗi người chỉ đánh một chiếc cồng, hoặc chiêng (cồng là loại có núm, chiêng không có núm).

Trong lễ công bố Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là kiệt tác văn hóa phi vật thể của nhân loại, ông Koichiro Matsuura - Tổng Giám đốc UNESCO đã phát biểu: “Tôi đã được thưởng thức loại hình âm nhạc cồng chiêng rất riêng của Việt Nam và cũng được thấy những nhạc cụ rất độc đáo trong dàn nhạc cồng chiêng của các dân tộc Tây Nguyên. Đây là nét văn hóa truyền thống rất riêng của Việt Nam, rất tuyệt vời và đặc sắc. Việc công nhân Danh hiệu Kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại đối với Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là rất xứng đáng”.