Phép chiếu bản đồ là phương pháp biểu diễn bề mặt elipxoit

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNHKHOA KHOA HỌC XÃ HỘIBÀI GIẢNG[Lưu hành nội bộ]BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀDU LỊCH[Dành cho sinh viên Đại học Địa lý học,hệ chính quy]Biên soạn: Nguyễn Hữu Duy ViễnNăm 2016MỤC LỤCMỤC LỤC ............................................................................................................... iLỜI NÓI ĐẦU ........................................................................................................ 1CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG ...................................................................... 21.1. DẪN NHẬP VỀ BẢN ĐỒ HỌC CHUYÊN ĐỀ ........................................... 21.1.1. Khái niệm ............................................................................................... 21.1.2. Đối tượng và nhiệm vụ ........................................................................... 21.1.2.1. Đối tượng......................................................................................... 21.1.2.2. Nhiệm vụ ......................................................................................... 21.1.3. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 21.1.4. Mối quan hệ với các ngành khác............................................................. 21.1.4.1. Nghệ thuật ....................................................................................... 21.1.4.2. Toán học .......................................................................................... 31.1.4.3. Trắc địa học ..................................................................................... 31.1.4.4. Tin học và các ngành kỹ thuật .......................................................... 31.1.4.5. Địa lý học ........................................................................................ 31.2. BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ ............................................................................... 31.2.1. Khái niệm ............................................................................................... 31.2.2. Tính chất cơ bản của bản đồ chuyên đề .................................................. 31.2.2.1. Thành lập trên cơ sở toán học .......................................................... 31.2.2.2. Sử dụng ký hiệu bản đồ .................................................................... 31.2.2.3. Có sự tổng quát hoá ......................................................................... 41.2.2.4. Có tính đa dạng ................................................................................ 41.2.3. Các yếu tố cấu thành bản đồ chuyên đề .................................................. 51.2.3.1. Cơ sở toán học ................................................................................. 51.2.3.2. Yếu tố nội dung ............................................................................... 51.2.3.3. Yếu tố hỗ trợ .................................................................................... 51.2.3.4. Yếu tố bổ sung ................................................................................. 61.2.4. Vai trò và ý nghĩa của bản đồ chuyên đề................................................. 6CHƯƠNG 2. CƠ SỞ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ ......................... 72.1. TỶ LỆ BẢN ĐỒ ........................................................................................... 72.1.1. Khái niệm ............................................................................................... 72.1.2. Phân loại tỷ lệ bản đồ ............................................................................. 72.1.2.1. Tỷ lệ chính ....................................................................................... 72.2.2.2. Tỷ lệ riêng ....................................................................................... 72.2. CƠ SỞ TRẮC ĐỊA - THIÊN VĂN ............................................................... 72.2.1. Hình dạng Trái Đất ................................................................................. 72.2.1.1. Elipsoid Trái Đất.............................................................................. 72.2.1.2. Elipsoid quy chiếu ........................................................................... 82.2.2. Các loại hệ tọa độ bề mặt Trái Đất.......................................................... 82.2.2.1. Hệ tọa độ địa lý ................................................................................ 82.2.2.2. Hệ tọa độ trắc địa ............................................................................. 82.2.2.3. Hệ tọa độ không gian ....................................................................... 82.2.2.4. Hệ toạ độ mặt phẳng ........................................................................ 82.2.3. Một số hệ toạ độ phổ biến ở Việt Nam ................................................... 82.3. PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ ............................................................................... 92.3.1. Phương trình chiếu và sai số ................................................................. 102.3.1.1. Phương trình chiếu ......................................................................... 102.3.1.2. Sai số trong phép chiếu bản đồ ....................................................... 102.3.2. Phân loại phép chiếu bản đồ ................................................................. 112.3.2.1. Dựa vào đặc tính sai số .................................................................. 112.3.2.2. Dựa vào vị trí mặt hỗ trợ ................................................................ 112.3.2.3. Dựa vào bề mặt hình hỗ trợ ............................................................ 112.3.3. Phép chiếu phương vị ........................................................................... 112.3.4. Phép chiếu hình nón ............................................................................. 122.3.5. Phép chiếu hình trụ ............................................................................... 122.3.6. Phép chiếu bản đồ có số hiệu ................................................................ 132.3.6.1. Phép chiếu bản đồ thế giới 1: 1.000.000 ......................................... 132.3.6.2. Phép chiếu cho bản đồ Việt Nam ................................................... 132.3.7. Nhận biết và lựa chọn phép chiếu ......................................................... 142.3.7.1. Cách nhận biết phép chiếu ............................................................. 142.3.7.2. Lựa chọn phép chiếu trong thiết kế, biên tập và thành lập bản đồ ... 152.4. CÁC YẾU TỐ KHÁC ................................................................................ 152.4.1. Khung và bố cục bản đồ ....................................................................... 152.4.1.1. Khung của bản đồ .......................................................................... 152.4.1.2. Bố cục của bản đồ .......................................................................... 152.4.2. Hệ thống lưới toạ độ trên bản đồ .......................................................... 15CHƯƠNG 3. NGÔN NGỮ BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ............................................. 163.1. KÝ HIỆU BẢN ĐỒ .................................................................................... 163.1.1. Khái niệm và phân loại ......................................................................... 163.1.1.1. Khái niệm ký hiệu bản đồ .............................................................. 163.1.1.2. Phân loại ký hiệu bản đồ ................................................................ 163.1.2. Màu sắc và nét trải................................................................................ 173.1.2.1. Khái quát về màu sắc và nét trải ..................................................... 173.1.2.2. Sử dụng màu trong bản đồ học ....................................................... 173.1.2.3. Sử dụng nét trải trong bản đồ học................................................... 173.2. CHỮ VIẾT TRÊN BẢN ĐỒ....................................................................... 183.2.1. Khái quát chung ................................................................................... 183.2.1.1. Vai trò của chữ viết trên bản đồ ..................................................... 183.2.1.2. Phân loại chữ viết trên bản đồ ........................................................ 183.2.1.3. Nguyên tắc sử dụng chữ viết trên bản đồ........................................ 183.2.2. Địa danh và viết chuyển địa danh ......................................................... 193.2.2.1. Địa danh theo các dân tộc khác nhau .............................................. 193.2.2.2. Địa danh theo thời gian lịch sử ....................................................... 193.2.2.3. Địa danh nước ngoài ...................................................................... 193.3. PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ ...................................................... 203.3.1. Phương pháp ký hiệu điểm ................................................................... 203.3.2. Phương pháp biểu đồ định vị ................................................................ 223.3.3. Phương pháp ký hiệu đường ................................................................. 233.3.4. Phương pháp chấm điểm ...................................................................... 23ii3.3.5. Phương pháp khoanh vùng ................................................................... 243.3.6. Phương pháp đường đẳng trị................................................................. 253.3.7. Phương pháp nền số lượng ................................................................... 263.3.8. Phương pháp nền chất lượng ................................................................ 263.3.9. Phương pháp đồ giải [Cartogram] ......................................................... 273.3.10. Phương pháp bản đồ biểu đồ [Cartodiagram] ...................................... 283.3.11. Phương pháp ký hiệu chuyển động ..................................................... 293.3.12. Vận dụng và phối hợp các phương pháp ............................................. 30CHƯƠNG 4. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ............................................. 324.1. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ ............................................................................... 324.1.1. Ý nghĩa - nguyên tắc phân loại ............................................................. 324.1.2. Các hệ thống phân loại ......................................................................... 324.1.2.1. Phân loại theo nội dung .................................................................. 324.1.2.2. Phân loại theo tỷ lệ......................................................................... 334.1.2.3. Phân loại theo mục đích ................................................................. 334.2. BẢN ĐỒ DU LỊCH .................................................................................... 334.2.1. Khái quát chung ................................................................................... 334.2.2. Tính chất bản đồ du lịch ....................................................................... 334.2.2.1. Tính khoa học ................................................................................ 334.2.2.2. Tính trực quan................................................................................ 34CHƯƠNG 5. THÀNH LẬP BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ ........................................... 355.1. QUY TRÌNH THÀNH LẬP BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ................................. 355.1.1. Khái quát về thành lập bản đồ............................................................... 355.1.1.1. Khái niệm ...................................................................................... 355.1.1.2. Đặc điểm của quá trình thành lập bản đồ ........................................ 355.1.1.3. Quy trình thành lập bản đồ ............................................................. 365.1.2. Thiết kế bản đồ ..................................................................................... 365.1.2.1. Nghiên cứu đặc điểm địa lý khu vực .............................................. 375.1.2.2. Phân tích và đánh giá tài liệu.......................................................... 375.1.2.3. Thiết kế mô hình bản đồ................................................................. 385.1.3. Thu thập dữ liệu ................................................................................... 415.1.3.1. Thu thập dữ liệu sơ cấp .................................................................. 415.1.3.2. Dữ liệu thứ cấp .............................................................................. 435.1.4. Biên vẽ bản đồ...................................................................................... 435.1.4.1. Khái niệm ...................................................................................... 435.1.4.2. Nội dung các bước biên vẽ theo công nghệ truyền thống................ 445.2. PHƯƠNG PHÁP THÀNH LẬP BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ........................... 465.2.1. Phương pháp đo đạc trực tiếp từ thực địa.............................................. 465.2.2. Phương pháp ảnh hàng không ............................................................... 485.2.3. Phương pháp viễn thám ........................................................................ 505.2.4. Phương pháp biên vẽ từ tài liệu bản đồ ................................................. 525.2.5. Phương pháp thống kê .......................................................................... 53CHƯƠNG 6. SỬ DỤNG BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ ................................................ 556.1. KHÁI QUÁT CHUNG ............................................................................... 556.2. PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ ............................... 566.2.1. Đọc bản đồ ........................................................................................... 56iii6.2.1.1. Khái niệm ...................................................................................... 566.2.2.2. Các nhiệm vụ chính trong đọc bản đồ ............................................ 566.2.2. Suy giải bản đồ ..................................................................................... 566.2.3. Đo đạc bản đồ ...................................................................................... 576.2.3.1. Khái niệm ...................................................................................... 576.2.3.2. Các nhiệm vụ chính trong đo đạc bản đồ ........................................ 576.2.4. So sánh bản đồ ..................................................................................... 576.2.5. Mô hình hóa bản đồ .............................................................................. 57TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH ........................................................................ 59ivLỜI NÓI ĐẦUBài giảng “Bản đồ chuyên đề du lịch” được biên soạn dựa trên cơ sở nhữnggiáo trình có liên quan của các trường bạn và tài liệu tác giả thu thập được từ nhiềunguồn khác nhau.Bài giảng giới thiệu các kiến thức cơ bản về bản đồ chuyên đề, đặc điểm củabản đồ chuyên đề du lịch [cơ sở toán học, ngôn ngữ bản đồ, tổng quát hóa và tính đadạng của bản đồ chuyên đề du lịch]. Trên nền tảng đó, học phần giới thiệu về quytrình thành lập bản đồ hoàn chỉnh và cách sử dụng bản đồ phục vụ cho việc tổ chức,quản lý lãnh thổ du lịch và cung cấp thông tin để hướng dẫn du khách cho sinh viênngành Địa lý học được đào tạo tại Khoa Khoa học Xã hội, Trường Đại học QuảngBình.Mặc dù đã cố gắng rất nhiều để nội dung bài giảng đáp ứng được yêu cầu củachương trình và nâng cao chất lượng đào tạo, song chắc chắn không tránh khỏinhững sai sót. Kính mong nhận được sự chỉ bảo của các nhà khoa học, các bạn đồngnghiệp, cùng sự góp ý của các bạn sinh viên khi sử dụng bài giảng này.Trân trọng cảm ơn tập thể Bộ môn Địa lý – Việt Nam học – Công tác xã hội,Trường Đại học Quảng Bình đã đọc và góp nhiều ý kiến bổ ích.NGƯỜI BIÊN SOẠN1CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG1.1. DẪN NHẬP VỀ BẢN ĐỒ HỌC CHUYÊN ĐỀ1.1.1. Khái niệmĐịnh nghĩa chặt chẽ và hoàn chỉnh do GS K.A. Salishev đưa ra, được nhiều ngườithừa nhận: “Bản đồ học là khoa học về sự nghiên cứu và phản ánh sự phân bố không gian,sự phối hợp và sự liên kết lẫn nhau của các hiện tượng tự nhiên và xã hội [cả những biếnđổi của chúng theo thời gian] bằng các mô hình ký hiệu hình tượng đặc biệt - sự biểu hiệnbản đồ”.- Định nghĩa bao hàm trong nó bản đồ về Trái Đất và bản đồ các hành tinh khác.- Bao trùm trong đó cả bản đồ địa lý/ bản đồ các hành tinh, quả cầu địa lý, bản đồ nổi,biểu đồ khối, bản đồ số v.v....- Định nghĩa không chỉ xác định “Bản đồ học” là khoa học độc lập thuộc lĩnh vực tựnhiên mà còn chỉ ra phương pháp bản đồ là một dạng đặc biệt của mô hình hoá.Năm 1995, tại Bacxêlôna - Tây Ban Nha, đại hội lần thứ X Hội Bản đồ thế giới đãđưa ra định nghĩa: “Bản đồ học là ngành khoa học giải quyết những vấn đề lý luận, sảnxuất, phổ biến và nghiên cứu về bản đồ”. Với định nghĩa này, vai trò và chức năng của Bảnđồ học được phản ánh rõ ràng và mở rộng hơn.1.1.2. Đối tượng và nhiệm vụ1.1.2.1. Đối tượngĐối tượng nghiên cứu của bản đồ học là không gian cụ thể của các đối tượng, hiệntượng và sự biến đổi của chúng theo thời gian.1.1.2.2. Nhiệm vụ- Nghiên cứu và phản ánh cấu trúc không gian, các quy luật của hệ thống không gian,các hiện tượng và đối tượng tự nhiên, kinh tế - xã hội xét về mặt phân bố, mối tương quanvà quá trình phát triển.- Nghiên cứu các phương pháp truyền tin, ngôn ngữ thể hiện nội dung bản đồ.- Nghiên cứu về các phương pháp thành lập và sử dụng bản đồ.1.1.3. Phương pháp nghiên cứuTrong nhận thức thực tế khách quan, phương pháp bản đồ là một phương pháp luậnkhoa học. Theo sơ đồ “Phương pháp bản đồ nhận thức thực tế” của L. Rataixki, có thể chiathành 4 quá trình:- Nhận thức thông tin từ thực tế khách quan và chọn lọc thông tin.- Biến đổi thông tin thành dạng bản đồ.- Truyền thông tin ở dạng bản đồ đến người dùng.- Tái tạo trong nhận thức người dùng thông tin về thực tế khách quan.Các phương pháp nghiên cứu bản đồ học nhằm hoàn thành các quá trình trên gồm:- Nhóm phương pháp nhằm thành lập bản đồ, nghĩa là xây dựng mô hình không giancủa thực tế khách quan được nghiên cứu.- Nhóm phương pháp nhằm sử dụng bản đồ, nghĩa là nghiên cứu mô hình [bản đồ]nhằm thu nhận các kiến thức về thực tế khách quan.1.1.4. Mối quan hệ với các ngành khác1.1.4.1. Nghệ thuậtBản đồ là một tác phẩm khoa học mang tính nghệ thuật cao. Các tác phẩm bản đồphải đảm bảo tính mỹ thuật. Từ phương pháp biểu hiện đến sự thể hiện và phối hợp cácđường nét, màu sắc, hình vẽ, chữ viết, trình bày bố cục bản đồ đều phải đảm bảo tính mỹthuật. Vì thế, trong Bản đồ học đã xuất hiện bộ môn trình bày bản đồ nhằm nghiên cứu cácphương pháp và phương tiện trình bày bản đồ.21.1.4.2. Toán họcToán học được ứng dụng để đo và tính kích thước Trái Đất, xác lập cơ sở lý luận đểchuyển mặt elipxoit Trái Đất sang mặt phẳng và xây dựng các phép chiếu bản đồ, xác địnhtoạ độ địa lý các điểm trên mặt đất và vẽ kinh tuyến, vĩ tuyến.Ngày nay, khoa học bản đồ ngày càng hoàn thiện nhờ sự ứng dụng nhiều lĩnh vực củatoán học: Toán thống kê, Lý thuyết thông tin, Hình học phẳng, Đại số quan hệ, …Ngược lại, Bản đồ học là một trong những lĩnh vực cho một số ngành Toán học ứngdụng phát triển.1.1.4.3. Trắc địa họcTrắc địa học có quan hệ trực tiếp với Bản đồ học – xác định hệ quy chiếu không giantrên Trái Đất. Trắc địa học cung cấp cho Bản đồ học số liệu về hình dạng, kích thước TráiĐất và các hành tinh.Số liệu về toạ độ các điểm, mạng lưới khống chế đo vẽ trên bề mặt đất, nhằm xác địnhđược chính xác vĩ độ, kinh độ, độ cao tuyệt đối của các đối tượng địa lý.Bằng phương pháp tính toán chuyển từ bề mặt vật lý của Trái Đất sang elipxoit TráiĐất làm cơ sở để chuyển bề mặt lồi lõm của Trái Đất sang mặt phẳng bản đồ.1.1.4.4. Tin học và các ngành kỹ thuậtCác kỹ thuật đo đạc và thu thập, xử lý, quản lý và hiển thị thông tin Trái Đất đượcứng dụng tin học ở mức cao, là lĩnh vực quan hệ gắn bó với Bản đồ học hiện đại.Các ngành kỹ thuật: sản xuất giấy, in; các lĩnh vực khoa học – kỹ thuật mới: Lý thuyếtthông tin, Lý thuyết hệ thống, GIS, Geomatics, Điện tử - tin học, Tự động hoá, ... hỗ trợtrong việc thành lập, trình bày bản đồ.1.1.4.5. Địa lý họcĐịa lý học nghiên cứu những quy luật phát sinh và phát triển, các mối quan hệ giữacác đối tượng và hiện tượng địa lý [tự nhiên và kinh tế - xã hội] trong không gian địa lý.Địa lý học cung cấp tri thức về bản chất, sự phân bố và các mối quan hệ tương hỗ của cácđối tượng địa lý, là cơ sở thành lập các bản đồ địa lý.Bản đồ học lại cung cấp cho các nhà Địa lý một phương tiện nghiên cứu đặc biệt bản đồ địa lý và phương pháp nghiên cứu đặc thù - phương pháp bản đồ.1.2. BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ1.2.1. Khái niệmTheo K. A. Xalishev: “Bản đồ địa lý là những biểu hiện thu nhỏ, được quy định vềmặt toán học, có tính chất hình ảnh - ký hiệu và được khái quát hoá bề mặt Trái Đất lêntrên mặt phẳng”.1.2.2. Tính chất cơ bản của bản đồ chuyên đề1.2.2.1. Thành lập trên cơ sở toán họcĐể chuyển bề mặt tự nhiên của Trái Đất sang mặt phẳng bản đồ, phải thực hiện:- Chiếu bề mặt Trái Đất vốn có địa hình rất phức tạp và những đối tượng cần hoạ đồrất đa dạng lên bề mặt elipxoit Trái Đất.- Thu nhỏ kích thước elipxoit Trái Đất và biểu hiện bề mặt elipxoit đó lên mặtphẳng. Để làm điều này phải sử dụng phương pháp toán học, gọi là phép “chiếu hình bảnđồ”. Phép chiếu hình bản đồ quy định sự phụ thuộc giữa toạ độ của những điểm trên bềmặt elipxoit Trái Đất và toạ độ tương ứng trên mặt phẳng bản đồ. Nhờ đó, bản đồ bảo đảmđược tính đồng dạng và sự tương ứng không gian của các đối tượng.1.2.2.2. Sử dụng ký hiệu bản đồ- Các ký hiệu bản đồ giúp thể hiện các đối tượng, hiện tượng khác nhau trên bản đồ.Sử dụng ký hiệu làm cho bản đồ khác với những bức ảnh hàng không và tranh phong cảnhcùng một địa phương.3- Với các ký hiệu, ban đầu có thể cho cảm giác xa lạ, không trực quan như tranh ảnh,nhưng thực tế, sử dụng ký hiệu lại có nhiều ưu thế:+ Bao quát được không gian rộng, trên đó thể hiện và làm nổi bật đối tượng, đặc trưngdù kích thước rất nhỏ. Với ảnh hàng không, chúng sẽ bị biến mất khi thu nhỏ lại.+ Biểu diễn địa hình trên mặt phẳng mà không làm mất đi những đặc điểm lồi lõm, cóthể nhận biết và tính toán được độ cao thấp của địa hình [bằng các đường bình độ].+ Thể hiện được bản chất bên trong của các đối tượng, những biến đổi của chúng theokhông gian và thời gian, đưa ra được nhiều mặt của đối tượng. [Bức ảnh hàng không chothấy rất rõ các điểm quần cư nhưng không đưa ra được số dân, mật độ, kết cấu, … ở nhữngđiểm quần cư đó. Với bản đồ, bằng ký hiệu, điều này hoàn toàn biểu hiện được].+ Thể hiện được sự phân bố và đặc điểm của hiện tượng mà giác quan ta không trigiác được [Ví dụ: sự phân bố từ trường, sự dị thường trọng lực, …], hiện lên rõ ràng nhữngmối quan hệ giữa các sự vật [lượng mưa với chế độ nước sông, nguồn nguyên liệu với cácxí nghiệp chế biến, …].+ Cho phép chọn lọc, lược bỏ những khía cạnh, bộ phận riêng lẻ, ít giá trị của sự vật,khái quát thành những dấu hiệu chung có tính bản chất, cơ bản của đối tượng, tức là sự trừutượng hoá [Ví dụ: dựa vào dân số và hành chính, đưa ra đặc trưng các điểm dân cư, bỏ quađược vị trí quy hoạch của các điểm dân cư].1.2.2.3. Có sự tổng quát hoáBản đồ là sự biểu hiện thu nhỏ của bề mặt thực tế. Nếu tỷ lệ càng nhỏ thì mức độ thunhỏ càng lớn. Mặt khác, mỗi bản đồ thành lập nhằm mục đích khác nhau. Vì thế khi đưalên bản đồ phải loại bỏ những đối tượng, khía cạnh không cần thiết, chỉ giữ lại và nêu bậtnhững đối tượng, hiện tượng điển hình, quan trọng nhất trên cơ sở mục đích, chủ đề, tỷ lệvà đặc điểm địa phương. Quá trình này là “Tổng quát hoá bản đồ”.1.2.2.4. Có tính đa dạngThế giới thực và cuộc sống rất phong phú và đa dạng. Hình ảnh của thế giới thực ấydo đó cũng rất đa dạng tùy theo cách nhìn, góc độ nhìn, tầm nhìn cũng như khía cạnh vấnđề ta muốn “mô tả”. Chính vì vậy, bản đồ rất đa dạng và phong phú.* Theo nội dung thể hiện- Bản đồ địa lý chung: thể hiện hình hình ảnh bề mặt Trái Đất [sông hồ, địa hình, giaothông, dân cư,…] được sử dụng trong để đi đường, khảo sát thực địa…- Bản đồ chuyên đề: tập trung thể hiện một đặc điểm, vấn đề nào đó. Bản đồ chuyênđề rất đa dạng về nội dung: bản đồ đất, bản đồ địa chất, bản đồ khí hậu, phân bố dân tộc,bản đồ dịch tễ, bản đồ mức sống, bản đồ trình độ học vấn, bản đồ du lịch.Khi cần tìm hiểu một khía cạnh nào đó của khu vực, bản đồ chuyên đề có thể cungcấp cho ta thông tin mang tính tổng quát đồng thời cho ta cái nhìn nhanh, rõ và thấy đượcphân bố trong không gian của hiện tượng. Ví dụ, hình dưới cho thấy vị trí và loại hình cácđiểm du lịch tại khu vực Đà Nẵng và Bắc Quảng Nam.* Theo tỷ lệ bản đồTỷ lệ bản đồ quyết định đến mức độ thu nhỏ của bản đồ so với thực tế. Lưu ý rằngcách gọi “tỷ lệ nhỏ”, “tỷ lệ lớn” là dựa vào hình ảnh kết quả và ngược với mẫu số của tỷ lệ.- Bản đồ tỷ lệ lớn [có mức thu nhỏ ít] sẽ có hình ảnh khu vực chi tiết, rõ ràng. Trênbản đồ tỷ lệ lớn, ta có thể thực hiện các phép đo đạc với độ chính xác cao.- Bản đồ tỷ lệ nhỏ [có mức thu nhỏ cao] cho hình ảnh một khu vực rộng lớn, bao quátnhưng không chi tiết. Với bản đồ tỷ lệ nhỏ, sai lệch sẽ rất lớn nên việc đo đạc chỉ cho kếtquả rất hạn chế.Như vậy, cần hiểu rõ để lựa chọn sử dụng bản đồ phù hợp: khi cần xem khu vực nhỏ,khảo sát chi tiết thì dùng bản đồ tỷ lệ lớn, nhưng nếu cần nhìn bao quát khu vực thì phải4chọn tỷ lệ nhỏ hơn. Để thực hiện các đo tính cụ thể, cần lưu ý rằng bản đồ tỷ lệ càng lớn sẽcho kết quả càng tốt.* Theo phương thức sử dụng- Bản đồ để bàn: thành lập để xem với khoảng cách gần [25-30cm] nên các ký hiệunhỏ, bản đồ nhiều chi tiết hơn.- Bản đồ treo tường: được thành lập để nhìn ở khoảng cách xa [2,5m] nên các ký hiệu,chữ sẽ rất to, dẫn đến bản đồ sẽ ít chi tiết.* Theo mục đích và đối tượng sử dụngKhi thành lập bản đồ, cũng như làm sản phẩm bất kỳ, người làm bản đồ đã xác địnhmục đích và đối tượng phục vụ nhắm đến. Nội dung, mức độ chi tiết, dễ hiểu của bản đồcũng thay đổi. Ví dụ: bản đồ dành cho học tập phổ thông sẽ phải đơn giản, rõ ràng hơn sovới những bản đồ dùng trong nghiên cứu, đòi hỏi mức độ chi tiết cao.Tóm lại, mỗi bản đồ được xây dựng nhằm thể hiện nội dung khác nhau, khu vực khácnhau và đáp ứng mục tiêu, đối tượng cụ thể. Người sử dụng cần hiểu được điều này để chủđộng chọn lựa loại bản đồ phù hợp giúp sử dụng hiệu quả.1.2.3. Các yếu tố cấu thành bản đồ chuyên đề1.2.3.1. Cơ sở toán học- Cơ sở toán học của bản đồ địa lý gồm: lưới chiếu, mạng lưới điểm khống chế trắcđịa, tỷ lệ và bố cục bản đồ.- Lưới chiếu: cơ sở của tất cả bản đồ, thuộc vào thành phần bắt buộc của bản đồ địalý, xây dựng bản đồ bắt đầu từ việc thành lập lưới toạ độ - mạng lưới kinh vĩ tuyến. Đây là.- Mạng lưới điểm khống chế trắc địa nhằm xác định chính xác vị trí mạng lưới toạ độđịa lý và phân bố chính xác các yếu tố nội dung trong hệ tọa độ mặt phẳng.- Tỷ lệ bản đồ quy định kích thước bản đồ, xác định mức độ chi tiết của nội dung bảnđồ, phương pháp biểu hiện bản đồ, sự phân mảnh và lập danh số [số hiệu] các bản đồ tronghệ thống bản đồ nhiều tờ.- Bố cục bản đồ: xác định phạm vi khu vực lập bản đồ, sắp xếp nội dung của bản đồ,gồm khung bản đồ, sơ đồ bảng chắp mảnh, sơ đồ trình bày trong và ngoài khung bản đồ.1.2.3.2. Yếu tố nội dungNội dung bản đồ là lượng thông tin về các đối tượng, hiện tượng địa lý được biểu hiệntrên bản đồ. Trên từng nhóm bản đồ địa lý, nội dung được thể hiện khác nhau:- Nhóm bản đồ đại cương: biểu hiện các đối tượng tự nhiên, kinh tế - xã hội có trên bềmặt đất ở mức độ chi tiết khác nhau tùy tỷ lệ bản đồ.- Nhóm bản đồ chuyên đề: chọn lọc một số đối tượng có trên bản đồ địa lý chung, bổsung thêm một số đối tượng ở mức chi tiết và sâu hơn, được phân ra thành phần chính, phụ.1.2.3.3. Yếu tố hỗ trợ* Tên bản đồTên bản đồ phản ánh chủ đề, giới hạn không gian, thời gian của nội dung bản đồ đượcthể hiện. Ví dụ: Bản đồ dân số tỉnh Quảng Bình năm 2016.* Bảng chú giảiBảng chú giải là “chìa khóa” để giải mã nội dung bản đồ. Bảng chú giải phải ghi rõ ýnghĩa của tất cả các ký hiệu mô tả các đối tượng trên bản đồ. Như vậy, bảng chú giải khôngchỉ giúp ta hiểu được “cái gì ở đâu” trên bản đồ mà còn giúp ta biết trên khu vực thể hiện[bản đồ] có những gì, qua đó nắm đặc điểm chung của vùng nghiên cứu.Ví dụ, bảng chú giải của bản đồ A [Cambodia] cho ta biết Cambodia có các dân tộc:Khmer, Khmer Loeu, Vietnamese, Cham, Lao trong khi bản đồ B [Pakistan] cho biếtPakistan có các dân tộc: Sindhi, Punjabi, Chitrali, Baluch, Pathan, Brahui, …* Kim chỉ hướng5Mỗi bản đồ thường có kim chỉ hướng, cho ta biết hướng Bắc thật để ta đặt bản đồđúng hướng khi sử dụng. Thông thường, hướng Bắc bản đồ trùng hướng thẳng đứng của tờgiấy. Tuy nhiên, để tiện cho việc thể hiện nội dung bản đồ, một số trường hợp hướng nàybị xoay đi. Lúc đó kim chỉ hướng sẽ rất cần thiết và bắt buộc phải có.* Ghi chú tỷ lệMỗi bản đồ đều cần có ghi chú về tỷ lệ để có thể đo tính, ước lượng kích thước cácđối tượng. Ghi chú về tỷ lệ có thể ở dạng số, dạng chữ hay thước.* Thông tin xuất bảnKhi sử dụng bản đồ, cần lưu ý xem thông tin xuất bản thường được đặt ở góc trái bêndưới của tờ bản đồ. Thông tin xuất bản ghi rõ bản đồ được thành lập bởi ai, sử dụng nguồntư liệu nào và vào thời điểm nào. Những thông tin này giúp ta đánh giá độ tin cậy và tínhcập nhật của bản đồ.1.2.3.4. Yếu tố bổ sungTrên bản đồ còn có thể có các bản đồ phụ, lát cắt địa hình, biểu đồ, hình ảnh, bảng sốliệu… Các nội dung này giúp mở rộng nội dung bản đồ chính. Yếu tố bổ sung không bắtbuộc phải có trên bản đồ.1.2.4. Vai trò và ý nghĩa của bản đồ chuyên đềTrong phương pháp bản đồ, sự nhận thức được thực hiện theo hai quá trình khép kín:- Từ thực tế khách quan, tùy thuộc vào yêu cầu và nội dung nghiên cứu, nhà bản đồhọc phân tích, chọn lọc đối tượng, hiện tượng trong thực tế và phản ánh lên bản đồ bằngngôn ngữ bản đồ.- Với tấm bản đồ, người dùng bản đồ nghiên cứu các đối tượng và hiện tượng đã đượcbiểu hiện trên bản đồ để rút ra những tri thức cần thiết về thực tế.R: thực tế khách quan; R1: phần thực tế khách quan được thành lập bản đồ; 1: ngườinghiên cứu thu thập và xử lý thông tin [đánh giá, phân loại, tính toán]; T1: Các thông tin đãxử lý để lập bản đồ; 2: người lập bản đồ thành lập bản đồ [lập mô hình]; C: Bản đồ; 3:người đọc bản đồ đọc, suy giải bản đồ, xử lý thông tin bản đồ; T2: thông tin nhận được từbản đồ; 4: giải thích thông tin và hình thành khái niệm địa lý. R2: Phần thực tế khách quanđã được nhận thức.Trong thực tiễn, bản đồ địa lý được sử dụng một cách rộng rãi để giải quyết nhiềunhiệm vụ khai thác, sử dụng lãnh thổ:- Trong nghiên cứu khoa học, bản đồ là phương tiện nghiên cứu của các ngành khoahọc về Trái Đất, giúp tìm hiểu quy luật phân bố, sự lan truyền các hiện tượng và mối tươngquan của chúng trong không gian, dự đoán con đường phát triển trong tương lai.- Trong giảng dạy và học tập địa lý, bản đồ vừa là nội dung vừa là phương tiện đặcthù không thể thiếu. Bản đồ địa lý cho ta khái niệm “Bề mặt” lãnh thổ [không gian haichiều, ba chiều]. nên bản đồ cùng với bài viết là hai "Kênh thông tin [hình và chữ]" bổsung nhau.- Bản đồ là phương tiện có hiệu quả để phổ biến tri thức, nâng cao trình độ văn hoácho mọi người, cung cấp hiểu biết về quê hương, đất nước, về các quốc gia trên thế giới,giáo dục lòng yêu nước, yêu quý thiên nhiên, bảo vệ môi trường.- Bản đồ là phương tiện phục vụ giao thông, du lịch và quốc phòng, thăm dò khoángsản, điều tra tài nguyên rừng, đánh giá đất nông nghiệp, thiết kế, xây dựng công trình thuỷlợi, mạng lưới giao thông và các vấn đề trong đời sống con người.- Trong phân bố lực lượng sản xuất, tổ chức lãnh thổ nền sản xuất xã hội, kế hoạchhoá sự phát triển tổng hợp nền sản xuất các miền, các vùng, bản đồ là phương tiện hỗ trợquy hoạch hiệu quả.6CHƯƠNG 2. CƠ SỞ TOÁN HỌCCỦA BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ2.1. TỶ LỆ BẢN ĐỒ2.1.1. Khái niệmTỷ lệ bản đồ là một yếu tố toán học xác định mức độ thu nhỏ khi chuyển từ bề mặtTrái Đất [Elipsoid] lên mặt phẳng bản đồ.2.1.2. Phân loại tỷ lệ bản đồ2.1.2.1. Tỷ lệ chínhTỷ lệ chính của bản đồ phản ánh mức độ thu nhỏ độ dài trên bề mặt đất lên bản đồ ởnơi không có sai số chiếu hình. Tỷ lệ chính được thể hiện dưới ba dạng:- Tỷ lệ số được xác định bằng một phân số, có tử số là 1 và mẫu số thường là một sốchẵn thể hiện số lần được thu nhỏ trên bản đồ của một đoạn s so với S ngoài thực địa,thường được viết dưới dạng: 1:M hay 1/M với M là số lần thu nhỏ.- Tỷ lệ chữ cụ thể hóa tỷ lệ số bằng lời: 1cm trên bản đồ ứng với bao nhiêu m [km]trên thực địa.- Thước tỷ lệ: hình vẽ mà có thể sử dụng để đo trên bản đồ, gồm: thước tỷ lệ thẳng,thước tỷ lệ xiên].Trên bản đồ địa hình có cả ba dạng tỷ lệ: tỷ lệ số, tỷ lệ chữ và thước tỷ lệ.2.2.2.2. Tỷ lệ riêngTỷ lệ bản đồ lớn hơn hoặc nhỏ hơn tỷ lệ chính, không phản ánh chính xác mức độ thunhỏ của bản đồ so với thực địa.2.2. CƠ SỞ TRẮC ĐỊA - THIÊN VĂNCơ sở trắc địa - thiên văn của bản đồ được đặc trưng bởi hình dạng Trái Đất, hệ tọa độđược sử dụng đầu tiên để thành lập bản đồ và các điểm khống chế trắc địa.2.2.1. Hình dạng Trái ĐấtNăm 1873 nhà Vật lý học người Đức Lixtinh đã đưa ra khái niệm Geoid. Mặt Geoidlà mặt nước biển trung bình yên tĩnh trải rộng xuyên qua các lục địa tạo thành một mặtcong khép kín. Tại bất kỳ một điểm nào trên bề mặt này, đường pháp tuyến đi qua điểm đócũng trùng với phương của dây dọi.Trong thực tiễn Trắc địa - Bản đồ, mặt Elipsoid quay có hình dạng và kích thước gầngiống Geoid được dùng thay cho Geoid. Elipsoid có khối lượng bằng khối lượng Geoid,tâm trùng với trọng tâm của Trái Đất, mặt phẳng xích đạo trùng với mặt phẳng xích đạoTrái Đất. Có hai dạng Elipsoid: Elipsoid Trái Đất và Elipsoid quy chiếu:2.2.1.1. Elipsoid Trái ĐấtElipsoid này xoay quanh mặt phẳng xích đạo, có tâm trùng với tâm của mặt phẳngxích đạo và tâm của Trái Đất, biểu diễn chính xác tới mức tối đa bề mặt của Geoid.Các điểm và đường quan trọng trên Elipsoid Trái Đất:- Cực Trái Đất: Các giao điểm giữa bán trục nhỏ [b] của Elipsoid với mặt củaElipsoid gọi là các cực Bắc [PB] và Nam [PN].- Kinh tuyến: Các giao tuyến của mặt Elipsoid với các mặt phẳng đi qua trục quay lànhững Elipsoid bằng nhau và gọi là các vòng kinh tuyến. Nửa vòng Elipsoid chứa hai cựcgọi là kinh tuyến.- Vĩ tuyến: Các vòng tròn được tạo ra do các mặt phẳng vuông góc với trục nhỏ đồngthời cắt Elipsoid gọi là các vĩ tuyến. Vĩ tuyến lớn nhất nằm trên mặt phẳng đi qua tâmElipsoid gọi là đường xích đạo. Đường xích đạo là vòng tròn có bán kính bằng a.72.2.1.2. Elipsoid quy chiếuElipsoid này có hình dạng gần với bề mặt Geoid tại một vùng trên Trái Đất. Mỗi quốcgia sử dụng Elipsoid quy chiếu khác nhau về kích thước các bán trục.Trước 1975, Bắc Việt Nam sử dụng Elipsoid Krasovski [1940] với các kích thước: a =6.378.245; b= 6.356.863. Miền Nam, sử dụng Elipsoid Everest [1930] gốc tại Ấn Độ. Hiệnnay, Việt Nam thống nhất Elipsoid WGS-84 [World Geodetic System-84].2.2.2. Các loại hệ tọa độ bề mặt Trái ĐấtVị trí của một điểm bất kỳ trên bề mặt Trái Đất được xác định bằng các đại lượng toạđộ. Toạ độ các điểm có thể được xác định trong các hệ toạ độ sau đây:2.2.2.1. Hệ tọa độ địa lýHệ tọa độ địa lý xem bề mặt Trái Đất là mặt Geoid, được xác định bằng kinh độ [λ] vàvĩ độ [φ] và cao độ [h] theo phương pháp đo thiên văn nên còn gọi là Hệ tọa độ thiên văn.- Kinh độ địa lý của một điểm là trị số góc nhị diện hợp bởi mặt phẳng chứa kinhtuyến gốc và mặt phẳng chứa kinh tuyến đi qua điểm đó. Phân biệt Kinh độ Đông, Kinh độTây, Kinh tuyến gốc [0˚].- Vĩ độ độ địa lý của một điểm là trị số của góc hợp bởi đường pháp tuyến đi quađiểm đó với mặt phẳng xích đạo. Phân biệt: Xích đạo [0˚], Vĩ độ Bắc, Vĩ độ Nam.- Độ cao thuỷ chuẩn [h]: độ cao so với mặt Geoid. Như vậy λ, φ , h được xác định trênmặt Geoid, là mô hình vật lý.2.2.2.2. Hệ tọa độ trắc địaHệ tọa độ trắc địa tương tự như tọa độ địa lý, chỉ khác ở chỗ: xem bề mặt Trái Đất códạng Elipsoid thay thế cho mặt Geoid. Vị trí các điểm trên bề mặt này được xác định bởi vĩđộ trắc địa [B], kinh độ trắc địa [L] và cao độ trắc địa [H]. Như vậy B, L, H là mô hìnhtoán học.2.2.2.3. Hệ tọa độ không gianNếu lấy 3 trục của Elipsoid làm 3 trục của hệ toạ độ vuông góc không gian OX, OY,OZ. Trong đó trục OZ trùng với bán trục nhỏ và hướng về phía bắc, trục OX trùng với giaotuyến của mặt phẳng kinh tuyến 0 và mặt phẳng xích đạo. OY là trục còn lại.Giữa hệ toạ độ địa lý, hệ toạ độ trắc địa và hệ toạ độ vuông góc không gian có mốiquan hệ toán học đặc trưng cho tính vật lý và toán học.2.2.2.4. Hệ toạ độ mặt phẳngVị trí địa lý của một đối tượng trong hệ toạ độ này là toạ độ vuông góc của điểm đó,ký hiệu là A [X, Y]. Giá trị x là giá trị theo hướng bắc - nam và thường đặt lên trước; giá trịy là giá trị theo hướng đông - tây.Đối với hệ toạ độ này, các giá trị dương đồng thời của x và y chỉ có được ở góc phầntư bên phải phía trên hệ toạ độ. Tại các góc phần tư còn lại, hoặc x, hoặc y, hoặc cả x và yphải nhận giá trị âm. Để tránh các giá trị âm, người ta dịch gốc toạ độ sang phía tây vàxuống phía nam một số km nào đó.Hệ toạ độ phẳng vuông góc thường sử dụng ở bản đồ tỷ lệ lớn. Ví dụ: VN2000 sửdụng phép chiếu UTM, múi 6°. Mỗi múi có một hệ toạ độ vuông góc. Gốc toạ độ là giaođiểm của kinh tuyến giữa múi chiếu đó với xích đạo. Trục tung là kinh tuyến giữa của múichiếu - x [trục tung là hướng bắc - nam]; trục hoành là xích đạo - y. Để tránh có giá trị âm,gốc toạ độ được dời sang phía tây 500km [gốc toạ độ thật cách rìa múi 333km]. Vì ViệtNam ở bán cầu Bắc nên x đều dương nên không cần dời gốc toạ độ xuống phía nam.Toạ độ vuông góc của P [x = 2150000m, y = 48572000m] hiểu là P cách xích đạo2.150.000m và cách kinh tuyến 105°Đông [kinh tuyến giữa múi 48] về phía đông 72.000m.2.2.3. Một số hệ toạ độ phổ biến ở Việt Nam- Hệ toạ độ Non - Earth: hệ toạ độ phẳng không liên quan đến phép chiếu. Trongphạm vi diện tích không lớn, lúc đó bề mặt Geoid được coi là mặt phẳng. Trong phần mềm8Autocad, Mapinfo có hệ toạ độ này. Khi sử dụng hệ toạ độ này không thể chuyển đổi trựctiếp sang các hệ toạ độ khác trong chương trình Mapinfo.- Hệ toạ độ Pulkovo 1942: sử dụng phép chiếu Gauss, kích thước Elipsoid Krasovski:a= 6378.245,00m; b=6356.863,0188 m; α = 1:298,300.- Hệ toạ độ HN-72: sử dụng phép chiếu Gauss, kích thước Elipsoid Krasovski: a=6378.245,00 m; b=6356.863,0188 m; α = 1:298,300 nhưng tham số định vị của Ellipsoidkhác với hệ toạ độ Pulkovo 1942.- Hệ toạ độ WGS-84: sử dụng phép chiếu UTM, k=0,9996 với múi chiếu 6o. Kíchthước Elipsoid WGS-84: a=6378.137,00; b= 6356.752,00; α = 1:298,257223563.- Hệ toạ độ VN-2000: sử dụng phép chiếu UTM, k=0,9996 [múi chiếu 6o]; k=0,9999[múi chiếu 3o]. Kích thước Ellipsoid là kích thước Elipsoid WGS-84: a=6378.137,00; b=6356.752,00 ; α = 1:298,257223563.- Hệ toạ độ Ấn Độ 1954: sử dụng phép chiếu UTM, k=0,9996 với múi chiếu 6o,k=0,9996. Kích thước Ellipsoid Everest 1830: a=6377.276,3452; b=5356.075,4133; α=1:300,80170- Hệ toạ độ Ấn Độ 1960: sử dụng phép chiếu UTM, k=0,9996 với múi chiếu 6o,k=0,9996. Kích thước Ellipsoid Everest 1830: a=6377.276,3452; b=5356.075,4133; α=1:300,80170.- Hệ toạ độ Ấn Độ cho Thailand &Việt Nam: sử dụng phép chiếu UTM, k=0,9996 vớimúi chiếu 6o. Kích thước Ellipsoid Everest 1830 giống với kích thước của hệ Ấn Độ 1960:a=6377.276,3452; b=5356.075,4133; α =1/300,80170 nhưng các tham số định vị Ellipsoidkhác.Như trên ta thấy có các hệ toạ độ có cùng kích thước Ellipsoid, cùng phép chiếunhưng khác nhau các tham số định vị:- Hệ toạ độ Pulkovo 1942 và hệ toạ độ HN-72- Hệ toạ độ WGS84 và hệ toạ độ VN2000- Hệ toạ độ Ấn Độ 1954, Ấn Độ 1960 và Ấn Độ cho Thailand & Việt NamNhư vậy, có thể rút ra được 4 điểm cơ bản sau:- Cùng một vị trí trên Trái Đất theo các hệ quy chiếu khác nhau sẽ có giá trị khác nhauvề toạ độ địa lý.- Trong cùng hệ quy chiếu nhưng khác phép chiếu thì sẽ có toạ độ vuông góc khácnhau.- Trong cùng hệ quy chiếu, cùng phép chiếu nếu lấy kinh tuyến trung tâm khác nhaucũng sẽ có các giá trị toạ độ khác nhau.- Trong cùng hệ quy chiếu, cùng phép chiếu, cùng kinh tuyến trung tâm nhưng sửdụng hệ số k khác nhau thì cũng sẽ có các giá trị toạ độ khác nhau.2.3. PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒBằng cách chiếu thẳng góc, có thể thể hiện toàn bộ bề mặt Trái Đất lên mặt cầu nhưngrất bất tiện nên mặt cầu được thay bằng mặt phẳng. Ví dụ: Muốn biểu diễn Trái Đất lên mặtcầu tỷ lệ 1:1.000.000 phải sử dụng quả cầu đường kính 12m.Một phần hoặc toàn bộ mặt đất được chiếu lên mặt phẳng theo tỷ lệ nhất định. Mặtđất dạng mặt cầu và độ cao các điểm trên mặt đất khác nhau nên không cùng nằm trên mộtmặt phẳng. Nếu chiếu lên mặt phẳng sẽ bị biến dạng [ít hay nhiều tùy vào quy mô khônggian]. Để giảm biến dạng, tùy mục đích, phạm vi và tỷ lệ, cần chọn phương pháp thích hợp.Phép chiếu bản đồ chính là sự biểu diễn bề mặt Elipsoid Trái Đất lên mặt phẳng bằngcác quy tắc toán học xác định. Các quy tắc này được xác định thông qua phương trình củaphép chiếu bản đồ, thường gọi tắt là phương trình chiếu.92.3.1. Phương trình chiếu và sai số2.3.1.1. Phương trình chiếuĐể chuyển vị trí Trái Đất lên mặt phẳng cần phải thực hiện phép chiếu. Khi thực hiệncác phép chiếu có 3 yếu tố hình học cơ bản: góc, chiều dài, diện tích thì chỉ 1 trong 3 yếu tốđố được bảo toàn. Yếu tố nào được bảo toàn được gọi là đồng: đồng góc, đồng chiều dài,đồng diện tích.Khi phép chiếu sử dụng hình trụ hoặc hình nón để làm phép biến đổi trung gian thìgọi là phép biến đổi hình trụ, hoặc hình nón. Vị trí tương đối của hình trụ hoặc hình nónvới Ellipsoid là đứng, nằm ngang hoặc xiên ta có phép chiếu đứng, nằm ngang, xiên. Ngoàira vị trí của hình trụ hoặc hình nón còn có thể tiếp xúc hoặc cắt EllipsoidVề tổng quát, hệ phương trình chung nhất cho các phép chiếu bản đồ:x = f1 [φ, λ]y = f2 [φ, λ]Trong đó, [x, y] là tọa độ mặt phẳng, [φ, λ] là tọa độ địa lý [kinh độ, vĩ độ]. Tính chấtcủa các phép chiếu phụ thuộc vào tính chất và đặc điểm của hàm số f1 và f2. Có bao nhiêuhàm f1, f2 thì có bấy nhiêu loại phép chiếu.Mỗi một phép chiếu bản đồ lại có một dạng kinh, vĩ tuyến riêng của nó. Các kinh, vĩtuyến được biểu diễn trên bản đồ được gọi là lưới bản đồ. Phương trình chiếu cho ta biếtđặc điểm định dạng của hệ thống lưới bản đồ này.+ Các trường hợp đặc biệt- Hệ thống lưới bản đồ có hình dáng đơn giản nhất khi phương trình chiếu có dạng x =f1 [φ], y = f2 [λ]. Lúc đó, kinh tuyến và vĩ tuyến đều được biểu diễn thành những đườngthẳng vuông góc với nhau.- Nếu x = f1 [φ], y = f2 [φ, λ] thì vĩ tuyến được biểu diễn thành những đường thẳngsong song với trục Y, kinh tuyến là những đường cong.- Nếu x = f1 [φ, λ], y = f2 [λ] thì kinh tuyến được biểu diễn thành những đường thẳngsong song với trục X, vĩ tuyến là những đường cong. Nếu x = f1 [φ, λ], y = f2 [φ, λ] thì ta cóthể nhận được vô số phép chiếu có lưới bản đồ khác nhau. Hình dáng của chúng phụ thuộcvào f1 và f2.2.3.1.2. Sai số trong phép chiếu bản đồTỷ lệ chính của bản đồ chỉ được bảo toàn tại một số điểm hoặc đường nào đó khi biểudiễn bề mặt Elipsoid lên mặt phẳng bản đồ. Do đó, nếu trên bề mặt Elipsoid, ta lấy mộthình tròn bán kính vô cùng bé. Hình chiếu của nó lên mặt phẳng bản đồ sẽ bị biến dạng.Tỷ lệ riêng của bản đồ có thể nhỏ hơn/ lớn hơn tỷ lệ chính. Nếu coi tỷ lệ chính = 1 thìđộ chênh lệch giữa tỷ lệ chính và tỷ lệ riêng sẽ là đại lượng để xác định sai số trên bản đồ.Có ba loại biến dạng thường được nói đến trong toán bản đồ, đó là biến dạng về độdài, biến dạng về diện tích và biến dạng về góc.+ Sai số về độ dài [νμ] là hiệu số giữa tỷ lệ riêng của độ dài và 1, được biểu diễn dướidạng phần trăm. Trong đó, tỷ lệ riêng của độ dài là tỷ số giữa độ dài của một đoạn vô cùngbé trên bản đồ với khoảng cách tương ứng của nó trên bề mặt Elipsoid Trái Đất.Ví dụ: m = 1,30 thì νm = [m – 1] 100% = +30%n = 0,80 thì νn = [n – 1] 100% = -20%+ Sai số diện tích [νp] là hiệu số của tỷ lệ riêng diện tích với 1, được biểu diễn dướidạng phần trăm.Ví dụ: p = 2,13 thì νp = +113%+ Sai số góc [Δu]: là hiệu số của đại lượng góc trên bản đồ [u’] với đại lượng góctương ứng trên bề mặt Elipsoid Trái Đất [u].Thông thường thì u’ ≠ u. Chỉ trong trường hợp phép chiếu bản đồ được sử dụng làphép chiếu đồng góc, khi đó tại mọi điểm u’ = u.102.3.2. Phân loại phép chiếu bản đồỨng với mỗi dạng bản đồ người ta dùng một phép chiếu hình bản đồ tương ứng đểthành lập nhằm giảm thiểu tối đa các sai số theo yêu cầu đặt ra.2.3.2.1. Dựa vào đặc tính sai số- Các phép chiếu đồng góc: Trên phép chiếu đồng góc thì góc không biến dạng, tỷ lệ độ dàitại mỗi điểm không phụ thuộc vào phương hướng.- Các phép chiếu đồng diện tích: Trong phép chiếu đồng diện tích thì diện tích tại mọiđiểm không biến dạng. Trên các phép chiếu đồng diện tích, do biến dạng góc lớn cho nêncác hình dạng bị biến dạng nhiều.- Các phép chiếu tự do: Các phép chiếu không thuộc nhóm đồng góc và nhóm đồngdiện tích thì gọi là phép chiếu tự do.Các phép chiếu tự do rất đa dạng. Trong số các phép chiếu tự do thì đáng chú ý các phépchiếu đồng khoảng cách, là những phép chiếu giữ cho tỷ lệ độ dài không đổi trên một trong cáchướng chính tức là a = 1 hoặc b = 1.Phép chiếu đồng khoảng cách có tính chất trung gian giữa phép chiếu đồng góc vàphép chiếu đồng diện tích về phương diện trị số biến dạng. Có những phép chiếu tự do gầnvới đồng diện tích, có những phép chiếu gần với đồng góc…2.3.2.2. Dựa vào vị trí mặt hỗ trợ- Phép chiếu đứng [hay còn gọi là phép chiếu thẳng, ngay] là phép chiếu mà trục củamặt hỗ trợ trùng với trục Elipsoid Trái Đất; trong phép chiếu phương vị, mặt phẳng chiếuvuông góc với trục quay của Elipsoid.- Phép chiếu ngang là phép chiếu mà trục của mặt hỗ trợ nằm trong mặt phẳng xíchđạo của Elipsoid Trái Đất và vuông góc với trục quay của Elipsoid, trong phép chiếuphương vị, mặt phẳng chiếu vuông góc với đường pháp tuyến nằm trên bề mặt của mặtphẳng xích đạo.- Phép chiếu nghiêng là phép chiếu mà trục của bề mặt hỗ trợ trùng với đường pháptuyến ở giữa cực và mặt phẳng xích đạo của Elipsoid Trái Đất; trong phép chiếu phương vị,mặt phẳng chiếu vuông góc với đường pháp tuyến này.Trong phép chiếu ngang và nghiêng, lưới bản đồ khác với lưới trong phép chiếu đứng.Trong phép chiếu đứng, lưới chuẩn [hay còn gọi là lưới thẳng đứng – là lưới toạ độ có dạngđơn giản nhất] chính là lưới kinh vĩ tuyến, còn trong phép chiếu ngang và nghiêng, hệthống lưới chuẩn là lưới của vòng thẳng đứng và vòng đồng cao.2.3.2.3. Dựa vào bề mặt hình hỗ trợCó 3 phép chiếu hình bản đồ cơ bản: phép chiếu phương vị [phẳng], phép chiếu hìnhnón, phép chiếu hình trụ.Trên thực tế, người ta thường kết hợp các dấu hiệu phân loại với nhau và tên gọi củaphép chiếu đôi khi gắn liền với các đặc điểm phân loại đó. Ví dụ: phép chiếu phẳngnghiêng đồng khoảng cách, phép chiếu hình nón đứng đồng diện tích hay phép chiếu hìnhtrụ ngang đồng góc, …Tên gọi của các phép chiếu bản đồ còn được đặt theo tên của người đã thiết lập ra loạiphép chiếu đó. Ví dụ: Phép chiếu Mercator, phép chiếu Mollweide…Ngoài ra, với sự biến đổi các công thức chiếu hình, có thể tạo nên các dạng phépchiếu khác: hình trụ giả, hình nón giả, phương vị giả hay đa nón bằng cách dàn xếp mạnglưới kinh, vĩ tuyến để thể hiện tốt cho khu vực với mục đích nhất định.Việc phân loại trên chỉ là tương đối, vì hiện nay người ta dùng phương pháp số nên cónhiều hình chiếu mới với những dạng toạ độ khác nhau không nằm trong phân loại trên.2.3.3. Phép chiếu phương vịPhép chiếu phương vị là phép chiếu mà bề mặt Elipsoid được biểu diễn lên trên mặtphẳng tiếp xúc hoặc cắt Elipsoid.11- Phép chiếu phương vị đứng là phép chiếu mà kinh tuyến được biểu diễn thànhnhững đường thẳng đồng quy tại một điểm dưới một góc bằng hiệu số kinh độ tương ứng;vĩ tuyến là những đường tròn đồng tâm mà tâm là điểm hội tụ của kinh tuyến.Khoảng cách giữa các vĩ tuyến được xác định dựa vào điều kiện vế sai số biến dạngđặt ra cho phép chiếu [đồng góc, đồng diện tích, tự do].- Phép chiếu phương vị giả là phép chiếu mà vĩ tuyến được biểu diễn thành nhữngđường tròn đồng tâm; kinh tuyến là những đường cong, ngoại trừ hai cặp kinh tuyến vuônggóc và đối xứng với nhau.2.3.4. Phép chiếu hình nónPhép chiếu hình nón là phép chiếu mà bề mặt của Elipsoid được biểu diễn lên trên bềmặt của hình nón tiếp xúc hoặc cắt Elipsoid. Sau đó hình nón được cắt theo chiều từ đỉnhxuống đáy và trải phẳng, ta được hình ảnh của phép chiếu hình nón.Phép chiếu hình nón thường chỉ dựng trường hợp đứng. Trong các phép chiếu đứng,bề mặt hỗ trợ có thể tiếp xúc với Elipsoid tại một vĩ tuyến hoặc cắt Elipsoid theo hai vĩtuyến nào đó. Trên các vĩ tuyến này, tỷ lệ độ dài được bảo toàn, gọi là các vĩ tuyến chuẩn.- Phép chiếu hình nón đứng là phép chiếu mà kinh tuyến được biểu diễn thành nhữngđường thẳng đồng quy tại một điểm dưới một góc tỷ lệ với hiệu số kinh độ; vĩ tuyến lànhững cung tròn đồng tâm, mà tâm chính là điểm hội tụ của các kinh tuyến.Nếu điểm hội tụ của kinh tuyến ở xa vô cực, lúc đó vĩ tuyến được duỗi thẳng và phépchiếu hình nón thành phép chiếu hình trụ.- Phép chiếu hình nón giả: phép chiếu mà các vĩ tuyến được biểu diễn thành nhữngcung tròn đồng tâm; kinh tuyến giữa là đường thẳng; các kinh tuyến còn lại là nhữngđường cong đối xứng qua kinh tuyến giữa. Không có phép chiếu hình nón giả đồng góc,chỉ có phép chiếu đồng diện tích và tự do.Phép chiếu này được sử dụng rộng rãi để thành lập bản đồ các tỷ lệ khác nhau củatừng quốc gia vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Hiện nay, ít sử dụng phép chiếu này.- Phép chiếu đa nón: phép chiếu mà vĩ tuyến được biểu diễn thành những cung trònkhác tâm; tâm các cung tròn nằm trên kinh tuyến giữa; kinh tuyến giữa là đường thẳng, cáckinh tuyến còn lại là những đường cong, đối xứng nhau qua kinh tuyến giữa và xích đạo.Theo đặc điểm biến dạng, phép chiếu đa nón có nhiều dạng khác nhau, nhưng phổbiến hơn cả là phép chiếu tự do. Các đường đẳng biến trong phép chiếu này là nhữngđường cong có hình dạng phức tạp, đối xứng nhau qua kinh tuyến giữa và xích đạo.2.3.5. Phép chiếu hình trụ- Phép chiếu hình trụ đứng: trục của hình trụ trùng với trục của Elipsoid, đường tròntiếp xúc giữa Elipsoid và hình trụ là xích đạo. Phép chiếu hình trụ đứng thường được dùngđể vẽ bản đồ thế giới hoặc bản đồ ở các khu vực gần xích đạo.Trong phép chiếu hình trụ đứng, kinh tuyến được biểu thị thành các đường thẳng songsong, khoảng cách giữa các kinh tuyến tỷ lệ thuận với hiệu số kinh độ tương ứng, các vĩtuyến là những đường thẳng vuông góc với các kinh tuyến.Trong phép chiếu hình trụ ngang hoặc nghiêng thì vòng thẳng đứng và các vòng đồngcao của hệ toạ độ cực mặt cầu nghiêng và ngang được biểu thị giống như kinh tuyến và cácvĩ tuyến trên phép chiếu hình trụ thẳng.- Phép chiếu hình trụ giảTrên các phép chiếu hình trụ giả thì các vĩ tuyến là những đường thẳng song song, kinhtuyến giữa là đường thẳng vuông góc với các vĩ tuyến; các kinh tuyến khác là những đườngcong đối xứng với nhau qua kinh tuyến giữa.Mạng lưới kinh, vĩ tuyến của các phép chiếu hình trụ giả thì không trực giao cho nên loạiphép chiếu này không có trường hợp đồng góc.12Hình: Lưới chiếu hình trụ giả đồng diện tích MollweideTrong ba loại phép chiếu kể trên, phép chiếu phương vị đứng để thiết kế bản đồ cáckhu vực gần cực; phép chiếu hình nón đứng để biểu diễn các lãnh thổ nằm trong khoảng vĩđộ trung bình và phép chiếu hình trụ đứng dùng cho các khu vực gần xích đạo.2.3.6. Phép chiếu bản đồ có số hiệu2.3.6.1. Phép chiếu bản đồ thế giới 1: 1.000.000Năm 1909, Hội nghị Địa lý Thế giới họp tại London, quy định phép chiếu cho bản đồthế giới 1:1.000.000 là phép chiếu nhiều hình nón. Bản đồ được phân mảnh và đánh sốtheo một quy ước chung.Bề mặt Trái Đất được coi như bề mặt Elipsoid quay, được chia nhỏ bởi các đườngkinh, vĩ tuyến thành những hình thang. Các hình thang này được biểu diễn trên nhữngmảnh bản đồ riêng biệt trong cùng một phép chiếu. Đối với các mảnh bản đồ từ vĩ tuyến60° [Bắc, Nam] về xích đạo, kích thước theo kinh độ là 6° và vĩ độ là 4°. Các mảnh trongphạm vi vĩ tuyến 60 - 76° thì kích thước theo kinh độ là 12° và từ vĩ tuyến 76 trở lên là 24°.Các mảnh trong một dải 4° vĩ tuyến tạo thành một đai, ký hiệu riêng bằng chữ cáiLatin bắt đầu từ A, B, C… tính từ xích đạo về hai cực. Kinh độ chia ra làm 60 phần, mỗiphần gọi là một múi 6° ký hiệu bằng chữ số Ả Rập từ 1 đến 60; múi thứ nhất bắt đầu từkinh độ 180°Đông đến 174°Tây.Mỗi mảnh bản đồ tỷ lệ 1: 1.000.000 có một ký hiệu cố định, gọi là số hiệu mảnh bảnđồ; gồm chữ cái biểu thị đai và chữ số biểu thị múi. Ví dụ E-48; D-49; P-39,40…Hai vĩ tuyến biên là những cung tròn, với tâm trên đường kéo dài của kinh tuyến giữa.Hai vĩ tuyến này không biến dạng độ dài. Kinh tuyến là những đường thẳng, trên hai kinhtuyến đối xứng và cách kinh tuyến giữa 2° không có biến dạng độ dài. Đối với mảnh ghépđôi thì khoảng cách này là 4°; mảnh ghép bốn là 8°.Tại Hội nghị Địa lý Thế giới không đưa ra phương pháp dựng các vĩ tuyến còn lại.Những vĩ tuyến này được dựng qua các điểm chia toàn bộ kinh tuyến ra 4 phần bằng nhau.Lưới bản đồ mỗi tờ bản đồ tỷ lệ 1: 1.000.000 có 5 vĩ tuyến và 7 kinh tuyến.2.3.6.2. Phép chiếu cho bản đồ Việt Nam- Phép chiếu hình nón đứng đồng góc: sử dụng cho Bản đồ Việt Nam tỷ lệ 1:1.000.000 và nhỏ hơn với hai vĩ tuyến chuẩn là 11° và 21°.Bản đồ không có sai số chiếu hình trên hai đường vĩ tuyến chuẩn φ1 = 11° và φ2 =21°. Phép chiếu thuộc nhóm đồng góc. Sai số diện tích [p-1] có giá trị nhỏ nhất là -0,75%trên vĩ tuyến 16° 01'; giá trị của sai số diện tích ở biên cực Bắc và Nam phần đất liền lãnhthổ Việt Nam là +0,90%.Phép chiếu này thuận lợi để xây dựng bản đồ Việt Nam; có thể mở rộng ra các quầnđảo Hoàng Sa và Trường Sa mà không ảnh hưởng đến sai số chiếu hình. Với kinh tuyến làđường thẳng, phép chiếu này rất thuận lợi cho việc chia mảnh và chọn kinh tuyến giữa tuỳý, trình bày ngay ngắn trong một tập bản đồ.Bản đồ địa hình Việt Nam tỷ lệ 1: 1.000.000 được thiết kế theo phép chiếu này từ1968. Phép chiếu này được dùng với bản đồ tỷ lệ nhỏ thể hiện lãnh thổ Việt Nam tới nay.- Phép chiếu Gauss [hình trụ ngang đồng góc]: Gauss thiết lập 1820 – 1830, Krugerhoàn thiện 1912 – 1919, mang tên Gauss-Kruger. Việt Nam quen gọi phép chiếu Gauss.Bề mặt Elipsoid Trái Đất được biểu diễn theo từng múi kinh tuyến. Theo vĩ độ, múilấy từ cực này đến cực kia, còn theo kinh độ, múi rộng hẹp khác nhau [các múi có số kinhđộ bằng nhau: 60 múi 6° hoặc 120 múi 3°, số múi tính từ kinh tuyến Greenwich]. Nếu lấymúi 3° thì các biên của múi, sai số chiều dài ở xích đạo đạt 1/3200; khi múi dài 6° thì sai sốlớn nhất bằng 1/750; sai số ở vĩ độ trung bình nhỏ hơn nhiều.Kinh tuyến giữa là đường thẳng, các kinh tuyến còn lại là đường cong, chiều lõmhướng về kinh tuyến giữa. Lãnh thổ Việt Nam nằm trên 2 múi 6° có kinh tuyến giữa là13105° và 111°, là các múi 18, 19. Xích đạo là một đường thẳng, vuông góc với kinh tuyếngiữa. Các vĩ tuyến đều là những đường cong, chiều lõm hướng về phía cực gần với vĩ tuyếnđó hơn. Kinh tuyến đối xứng nhau qua kinh tuyến giữa, vĩ tuyến đối xứng qua xích đạo.Phép chiếu không có biến dạng về góc. Tỷ lệ độ dài không đổi trên kinh tuyến giữa vàcó giá trị bằng 1 [k=1]. Tỷ lệ này không đổi trên các cặp đường thẳng song song với kinhtuyến giữa và đối xứng nhau qua kinh tuyến giữa.Tại mỗi múi có hệ thống toạ độ vuông góc riêng. Gốc toạ độ của mỗi múi là điểmgiao nhau của xích đạo với kinh tuyến giữa của múi đó. Để tránh có toạ độ âm, người ta lùigốc toạ độ về phía tây của kinh tuyến giữa 500km.Phép chiếu được sử dụng nhiều trong các trường hợp thiết kế bản đồ có số hiệu. Bảnđồ địa hình của nhiều nước trên thế giới đều dùng phép chiếu này.Hệ toạ độ Hà Nội 72 sử dụng phép chiếu Gauss với Elipsoid Kraxôpxki [1940] chotoàn cầu. a = 6378245m ; α = 1/298,3.- Phép chiếu UTM [hình trụ ngang đồng góc]: xây dựng trên nền tảng phép chiếuhình trụ ngang Mercator [Transverse Mercator – TM], còn gọi là phép chiếu Gauss-Boag.Phép chiếu được quân đội Mỹ đưa vào sử dụng 1940. Về cơ bản, phép chiếu này giốngphép chiếu Gauss, chỉ khác hệ số k=0,9996 trong khi Gauss k=1. Việt Nam sử dụng cả hệsố k=0,9999 đối với múi 3 độ cho bản đồ địa hình tỷ lệ lớn.Trong phép chiếu UTM, bề mặt Elipsoid Trái Đất chia ra thành 60 múi theo chiềukinh tuyến; mỗi múi 6°. Múi đầu tiên được đánh số 1 từ kinh tuyến 180°Tây đến 174°Tây.Các vĩ tuyến lấy từ 80°Nam đến 84°Bắc. Lãnh thổ Việt Nam nằm trên 2 múi 6° có kinhtuyến giữa là 105° và 111°, là các múi 48 và 49.Phép chiếu không có biến dạng về góc. Tỷ lệ độ dài tại kinh tuyến giữa nhỏ hơn 1[k=0,9996]. Tỷ lệ độ dài là không đổi [k = 1] trên hai đường thẳng song song và đối xứngnhau qua kinh tuyến giữa và cách kinh tuyến giữa 180km. Tỷ lệ biến dạng nhỏ hơn mộttrong khoảng giữa hai đường không biến dạng và lớn hơn ở ngoài hai đường đó.Phép chiếu được sử dụng nhiều trong các bản đồ có số hiệu. Bản đồ địa hình củanhiều nước trên thế giới đều dùng phép chiếu này. Quân đội Mỹ sử dụng phép chiếu nàycho bản đồ quân sự. Lưới chiếu UTM của quân đội Mỹ, tuỳ từng khu vực khác nhau dùngElipsoid khác nhau. Phần đất liền Nam Việt Nam [trước 1975] tính theo Elipsoid Everest[1930] với a = 6377276m; α = 1/300,8.Nếu coi độ chính xác chiều dài là tiêu chuẩn kỹ thuật cơ bản khi thành lập bản đồ ViệtNam, bản đồ UTM múi chiếu 6 có độ biến dạng nhỏ hơn bản đồ sử dụng lưới chiếu Gauss.Hiện nay, bản đồ địa hình Việt Nam thành lập trong Hệ VN2000, với phép chiếuUTM theo Elipsoid WGS-84 định vị phù hợp với lãnh thổ Việt Nam.2.3.7. Nhận biết và lựa chọn phép chiếu2.3.7.1. Cách nhận biết phép chiếu- Để xác định chính xác phép chiếu một bản đồ, thường dựa vào đặc điểm lưới bảnđồ: hình dạng kinh - vĩ tuyến, độ lớn các góc hợp bởi các kinh - vĩ tuyến đó, hay góc hợpbởi các kinh tuyến, sự thay đổi độ dài các cung vĩ tuyến [cả đường xích đạo] giữa hai kinhtuyến liền nhau hay độ dài các cung kinh tuyến giữa hai vĩ tuyến liền nhau; sự thay đổikhoảng cách ngắn nhất giữa từng cặp vĩ tuyến. Cách nhận biết này chỉ tiến hành trongphạm vi bản đồ thể hiện lãnh thổ lớn [bản đồ thể giới, các lục địa, đại dương…], vì lướibản đồ thể hiện trên những lãnh thổ nhỏ ở các phép chiếu khác nhau tương đối giống nhauvà rất khó phân biệt.- Lưới bản đồ của các phép chiếu đứng khác nhau tương đối dễ phân biệt. Ví dụ: nếukinh tuyến là những đường thẳng song song cách đều, vĩ tuyến là những đường thẳng songsong và vuông góc kinh tuyến là phép chiếu hình trụ đứng; nếu vĩ tuyến là những đườngthẳng song song, kinh tuyến giữa là một đường thẳng vuông góc với các vĩ tuyến, các kinho14tuyến còn lại là những đường cong có chiều lõm hướng vào kinh tuyến giữa thì là phépchiếu hình trụ giả; nếu kinh tuyến là chùm đường thẳng xuất phát từ một điểm, vĩ tuyến lànhững cung tròn đồng tâm, vuông góc với các kinh tuyến thì là phép chiếu hình nón đứng.- Có thể xác định phép chiếu không đồng góc hay không đồng diện tích. Ví dụ: nếunhư hai hình thang cầu liền nhau tạo bởi hai vĩ tuyến liền nhau với các kinh vĩ tuyến cắtcác vĩ tuyến tạo thành hai hình thang cầu đó có diện tích khác nhau thì phép chiếu khôngđồng diện tích; hoặc kinh tuyến và vĩ tuyến tại một vài điểm nào đó khi cắt nhau không tạothành góc vuông thì phép chiếu đó không đồng góc.Ngoài ra, người ta còn dùng phương pháp đo đạc trên bản đồ để xác định sai số củabản đồ rối từ đó, dựa vào các đặc điểm của kinh vĩ tuyến mà đưa ra nhận biết chính xác vềphép chiếu trên bản đồ thành lập.2.3.7.2. Lựa chọn phép chiếu trong thiết kế, biên tập và thành lập bản đồBa tiêu chí lựa chọn phép chiếu bản đồ:- Thứ nhất, vị trí địa lý, kích thước và hình dạng của lãnh thổ.- Thứ hai, mục đích thành lập, chuyên đề, tỷ lệ và nội dung bản đồ.- Thứ ba, sai số trong phép chiếu [đồng góc, đồng diện tích hay tự do…]Ví dụ: Bản đồ đòi hỏi độ chính xác cao, sai số độ dài và sai số diện tích không vượtquá 0,2-0,4%. Khi các thông tin trên bản đồ được đánh giá hoàn toàn bằng mắt, không cầnthiết đến đo đạc [như bản đồ treo tường, bản đồ trong sách giáo khoa, …] thì sai số độ dàivà diện tích 10-12%, góc 10-12°.2.4. CÁC YẾU TỐ KHÁC2.4.1. Khung và bố cục bản đồ2.4.1.1. Khung của bản đồKích thước của bản đồ bao gồm các kích thước của khung trong, khung ngoài và kíchthước của tờ giấy in bản đồ.Khung bản đồ là những đường kẻ bao quanh nội dung bản đồ. Khung bao gồm khungtrong và khung ngoài. Khung trong của bản đồ là những đường thẳng giới hạn nội dung thểhiện của bản đồ. Trên đó có thể đánh dấu các vạch chia độ, phút giây hoặc km phụ thuộcvào yêu cầu và nguyên tắc chung khi thành lập bản đồ. Khung ngoài là những đường baotrùm ra ngoài khung trong. Khung ngoài là khung trang trí. Nó có thể là những đườngthẳng vuông góc, hình thang hoặc đường cong [hình tròn, elip].2.4.1.2. Bố cục của bản đồBố cục của bản đồ là sự trình bày vị trí của lãnh thổ thể hiện so với khung bản đồ;cách bố trí tên, bảng chú giải, bản đồ phụ hoặc đồ thị của bản đồ.2.4.2. Hệ thống lưới toạ độ trên bản đồTrên bản đồ ở các tỷ lệ và mục đích sử dụng khác nhau, người ta đưa ra các mật độlưới bản đồ khác nhau. Đối với những bản đồ cần thiết cho công tác đo đạc trên đó thì mậtđộ lưới thường dày hơn nhiều so với các bản đồ chỉ phục vụ cho mục đích quan sát hiệntượng như bản đồ treo tường hoặc bản đồ giáo khoa. Các loại bản đồ này thường có mật độlưới bản đồ cách nhau từ 15 - 20cm. Các lưới bản đồ đều được ghi chú ở giữa khung trongvà khung ngoài của tờ bản đồ.Hệ thống lưới bản đồ giúp chúng ta xác định vị trí toạ độ địa lý của đối tượng mộtcách nhanh chóng cũng như đảm bảo đặt đúng vị trí địa lý cho một đối tượng nào đó muốnđưa lên bản đồ.15CHƯƠNG 3. NGÔN NGỮ BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀNgôn ngữ là phương tiện để truyền tải tri thức. Bản đồ sử dụng ngôn ngữ riêng để thểhiện nội dung. Hệ thống các phương tiện thể hiện bản đồ bao gồm:[1] Các ký hiệu diễn đạt ý nghĩa, biểu thị các đối tượng trong thực tế;[2] Các chữ viết nhằm diễn giải cho có đối tượng được ký hiệu trên bản đồ;[3] Các nguyên tắc và phương pháp sử dụng những ký hiệu này tương ứng với các đặcthù không gian - thời gian của hiện thực cần được biểu thị.3.1. KÝ HIỆU BẢN ĐỒ3.1.1. Khái niệm và phân loại3.1.1.1. Khái niệm ký hiệu bản đồKý hiệu bản đồ bao gồm tập hợp các chấm điểm, đường nét, con số, chữ cái, đồ thị,hình học, hình vẽ khác , … có kích thước, màu sắc, cấu trúc khác nhau để phản ánh các đốitượng, hiện tượng và truyền thông tin của về vị trí của chúng trong không gian.Ký hiệu bản đồ thể hiện sự thống nhất hai mặt hiện thực: nội dung và không gian.- Nội dung: phản ánh bởi ý nghĩa được mã hoá trong đó. Do vậy, bảng chú giải mớichỉ là các mã của ký hiệu, tức là các quy ước đơn thuần vì chưa phản ánh được sự phân bốvề không gian.- Không gian: được phản ánh bởi “trạng thái” không gian của ký hiệu. Sự xác địnhkhông gian được hình thành từ ba yếu tố:+ Sự định vị không gian của đối tượng hay là sự xác định vị trí của nó so với hệ quychiếu không gian được chấp nhận. Sự định vị không gian của các đối tượng được nhómthành ba dạng chung nhất: đối tượng định vị theo điểm, theo tuyến và theo diện tích.+ Sự định vị tương quan của đối tượng hay là sự xác định vị trí của nó so với các đốitượng khác.+ Hình dạng bên ngoài của đối tượng hay là sự xác định những thay đổi không gianbao quanh nó.Như vậy, đặc thù của ký hiệu bản đồ ở chỗ nó không chỉ biểu thị nội dung ra bằng ýnghĩa ký hiệu mà còn biểu thị không gian của đối tượng.Trên hình vẽ có 2 ký hiệu bản đồ. Hình của ký hiệu thứ nhất là hình kẻ xiên, còn ýnghĩa “kinh tế á nhiệt đới”. Hình của ký hiệu thứ hai là đường đen đậm, còn ý nghiã “Nhiệtđộ khí quyển trung bình từ các cực tiểu tuyệt đối”. Những ký hiệu này chưa nói lên hiệnthực được biểu thị mà chỉ đưa ra cách giải mã cho đối tượng.Sự tương ứng giữa ký hiệu và hiện thực chỉ được xác lập khi ký hiệu được xác địnhkhông gian [được định vị không gian, có hình dáng bề ngoài và định vị tương quan như đốitượng vốn có].3.1.1.2. Phân loại ký hiệu bản đồKý hiệu bản đồ rất đa dạng, bao gồm các dạng chính: ký hiệu hình học [sử dụng cáchình học cơ bản như tròn, vuông, chữ nhật, thoi, thang, …], ký hiệu tượng hình [hình vẽ môphỏng gần giống với hình dạng bên ngoài của đối tượng] và ký hiệu chữ [sử dụng các chữcái viết tắt để ký hiệu]. Kết hợp với các chỉ tiêu về kích thước, định hướng, độ sáng, màusắc, nét trải đã tạo nên sự đa dạng của hệ thống ký hiệu bản đồ.Các ký hiệu trên có thể gộp thành 3 nhóm:- Ký hiệu theo tỷ lệ: còn gọi là ký hiệu diện tích, dùng biểu thị sự phân bố đối tượngtheo diện tích lãnh thổ như rừng, đầm lầy, ao hồ, diện tích trồng trọt, … Chúng được thểhiện theo tỷ lệ bản đồ, giới hạn bởi ranh giới vùng phân bố, bên trong có thể có tỷ lệ ngoàitỷ lệ.16- Ký hiệu ngoài tỷ lệ: còn gọi ký hiệu điểm, biểu thị các đối tượng mà diện tích chúngquá nhỏ, không thể hiện theo tỷ lệ trên bản đồ được [điểm tam giác trắc địa, trạm thủyđiểm, trạm khí tượng, …].- Ký hiệu nửa tỷ lệ: còn gọi ký hiệu dạng tuyến, để biểu thị các đối tượng dạng hìnhtuyến như sông ngòi, đường sá, ranh giới. Chiều dài của đối tượng thể hiện theo tỷ lệ, cònbề ngang thì không theo tỷ lệ. Vị trí chính xác là ở tâm trục của ký hiệu. Muốn thể hiện bềngang theo tỷ lệ thì phải sử dụng các bản đồ có tỷ lệ lớn hơn.3.1.2. Màu sắc và nét trải3.1.2.1. Khái quát về màu sắc và nét trảiMàu sắc có thể thể hiện tốt các cấp hạng của hiện tượng, phân chia và phân biệt cácvùng khác nhau trên bản đồ nên có vai trò đặc biệt trong việc truyền tải thông tin và tăngcường khả năng đọc bản đồ. Cùng với màu sắc, nét trải cũng trở thành yếu tố đồ họa phổbiến có thể thay thế cho màu sắc.Màu sắc được thể hiện qua 3 đặc trưng cơ bản: tông màu, độ sáng và độ bão hòa.- Tông màu: các sắc thái màu khác nhau, liên quan đến sự phối hợp của các bước songánh sáng khác nhau. Hệ thống phân loại tông màu phổ biến nhất là theo thứ tự màu cầuvồng 7 sắc: tím, chàm, lam, lục, vàng, cam, đỏ theo thứ tự bước sóng ngắn dần. Để tiện sửdụng, người ta thể hiện dải màu lên vòng tròn, các màu đối xứng nhau qua tâm gọi là màuđối xứng. Hòa các màu đối xứng sẽ ra màu vô sắc. Các màu từ vàng đến hồng là màu nóng,còn lại là màu lạnh.- Độ sáng: tất cả các màu đều có thể thể hiện dưới các độ sáng khác nhau thay đổi từsáng [trắng] đến tối [đen].- Độ bão hòa: gần với khái niệm độ tinh khiết, thể hiện sự khác biệt của màu hữu sắcvà màu vô sắc khi chúng có cùng độ sáng như nhau. Độ bão hòa của màu giảm khi tănglượng màu xám.3.1.2.2. Sử dụng màu trong bản đồ họcHiệu quả uyển chuyển của màu sắc: Việc sử dụng màu cần căn cứ vào khả năng điềutiết của mắt theo trật tự nhất định [gần đến xa: đỏ đến xanh da trời, hoặc xa về gần: xanh datrời đến đỏ] để thể hiện trên bản đồ. Khi quan sát từ trên xuống, màu đỏ thể hiện cho khuvực núi, cảm giác gần rồi chuyển xa dần đến vàng, cam cho cao nguyên, xanh lá cây chođồng bằng, xanh da trời cho nước, biển.Hiệu quả pha trộn của màu sắc: Các màu chính [xanh da trời, vàng, đỏ, trắng, đen]thường được sử dụng để thể hiện các hiện tượng có tính chất cơ sở. Trong khi đó, các màupha trộn giữa các màu chính được sử dụng thể hiện các hiện tượng trung gian. Ví dụ: sửdụng màu đỏ, màu xanh da trời cho việc thể hiện sự phân bố hai dân tộc chính và màu tím[pha trộn giữa đỏ và xanh da trời] để thể hiện khu vực có cả hai nhóm dân tộc.Ý nghĩa biểu thị: Màu sắc thể hiện ý nghĩa biểu thị khác nhau. Lịch sử ngành bản đồđã có nhiều cách ứng dụng màu sắc khác nhau dựa trên tầm quan trọng truyền thống củamàu, hoặc dựa trên cơ sở chuẩn hóa, hoặc nguyên tắc ngẫu nhiên. Hiện nay, đa số các màusắc sử dụng trên bản đồ thường gắn với các ý nghĩa biểu thị:- Màu xanh da trời: mặt nước, cảm giác ẩm ướt- Màu xanh lục: thực vật, đồng bằng, rừng, cảm giác lạnh- Màu vàng: nắng ấm, khô hạn, thực vật thưa thớt- Màu đỏ: cảm giác nóng ấm, đối tượng quan trọng [thủ đô, đường giao thông].- Màu nâu: đồi núi, đường bình độ3.1.2.3. Sử dụng nét trải trong bản đồ họcNét trải thường được sử dụng thay thế màu sắc trong các bản đồ có sự hạn chế về khảnăng thể hiện màu sắc. Nét trải có nhiều hình thức khác nhau:17- Nét trải đường: được tạo ra bằng các đường có cùng độ dày, song song với nhaunhưng khác nhau về khoảng cách giữa chúng. Khi các đường cắt nhau, ta có nét trải giaotuyến [có thể vuông góc hoặc không vuông góc].- Nét trải chấm: được tạo thành từ các chấm phân bố trên một lưới ô vuông hay tamgiác.- Nét trải tổng hợp: hỗn hợp từ nhiều hình nét khác nhau [cây cỏ, chữ thập].3.2. CHỮ VIẾT TRÊN BẢN ĐỒ3.2.1. Khái quát chung3.2.1.1. Vai trò của chữ viết trên bản đồMột đối tượng mà ký hiệu bản đồ chỉ ra thường không phải là duy nhất. Để chỉ rõ vàchính xác thị xã nào cần ghi tên riêng được chỉ ra. Ký hiệu cùng với ghi chú đặt trên hoặccạnh ký hiệu [ghi chú có thể là chữ cái, chữ số, mũi tên, ...]. Về mặt cú pháp, ký hiệu bảnđồ biểu hiện đối tượng ở trạng thái không gian nào đó trên lưới bản đồ, còn ghi chú bản đồgiải thích rõ hơn các khía cạnh nội dung của hiện tượng. Như vậy, chữ viết trên bản đồ làmphong phú thêm nội dung bản đồ, chỉ ra đối tượng duy nhất trên bản đồ.Ví dụ: một vòng tròn nhỏ đồ họa được định vị rất chính xác trên bản đồ chỉ đối tượng“thị xã” nhưng thị xã nào được biểu hiện thì chưa nói lên được. Khi ghi thêm chữ như “BaĐồn” thì “Ba Đồn” biểu thị [định danh] cho ký hiệu vòng tròn. Điều đó rất quan trọng, vìđó là phương thức đánh dấu, thông báo về đối tượng đầy đủ nhất.3.2.1.2. Phân loại chữ viết trên bản đồTrên bản đồ, chữ viết thường là các thuật ngữ, các địa danh [tên gọi địa lý] và các ghichú giải thích. Những chữ viết thường gặp trên bản đồ gồm các nhóm sau đây:- Các thuật ngữ địa lý, xác định khái niệm về đối tượng như biển [biển Đông], vịnh[vịnh Bắc Bộ], sông [sông Hồng], hồ [hồ Tây] …- Các tên gọi đối tượng mà không được phản ánh bằng các ký hiệu: tên các loại câygỗ, tên các cuộc thám hiểm, các cuộc viễn chinh, các đoàn khảo sát,...- Ghi chú số lượng hoặc tính chất: độ cao các đỉnh núi, độ cao dòng thác, độ cao vàđộ dày, kích thước trung bình của cây cối, chiều rộng, độ sâu của sông suối, hướng dòngchảy, chiều rộng của đường, chiều dài và sức tải trọng của cầu, hướng vận chuyển, chất đấtđáy sông [bùn, cát, vật liệu trải mặt đường [nhựa đá], …- Những ghi chú thời gian xảy ra các sự kiện: mốc thời gian của các cuộc thám hiểm,các cuộc khởi nghĩa và khung diễn biến của các hiện tượng theo mùa, ...Không phải ở bản đồ nào cũng có đủ các nhóm chữ viết và ghi chú như trên, mà tùythuộc ở mỗi bản đồ, nhưng chữ viết nói chung thì không một bản đồ nào không có.3.2.1.3. Nguyên tắc sử dụng chữ viết trên bản đồTuy chữ viết trên bản đồ làm rõ nội dung và định hướng bản đồ rõ ràng nhưng khôngđược lạm dụng. Sử dụng chữ viết trên bản đồ nếu không có chọn lọc và giới hạn ở mức cầnthiết sẽ làm bản đồ kém sáng sủa, khó đọc và che lấp những nội dung chính của bản đồ,làm biến chất bản đồ.Sự lựa chọn, giới hạn và bố trí chữ viết trên bản đồ có ảnh hưởng rất lớn đến chấtlượng, tải trọng và tính mỹ thuật của bản đồ. Vì thế, bố trí chữ viết trên bản đồ cần bảođảm các yêu cầu sau:- Mỗi chữ viết phải gắn với một đối tượng địa lý nhất định, không nên thiết kế chữviết khó xác định nó thuộc vào đối tượng nào, gây hoài nghi đối với người sử dụng.- Chữ viết trên bản đồ không được làm che lấp [hoặc làm gián đoạn] những chi tiếtquan trọng của các đối tượng địa lý.- Sự phân bố các tiêu đề trong sự tập hợp của chúng phản ánh được mật độ tương đốicủa các đối tượng tương ứng ở địa phương, bảo đảm được sự cân đối, hài hoà.18Chữ viết trên bản đồ ngoài chức năng dẫn đường, giải thích, bản thân chúng có khảnăng phản ánh những đặc điểm đối tượng, thông qua hình thức biểu hiện như kiểu chữ, độnghiêng của chữ và kích thước, màu sắc của chữ. Hiện nay như đã thành quy ước, người talấy kiểu chữ khác nhau kết hợp với màu sắc để thể hiện các loại đối tượng khác nhau:- Kiểu chữ đứng màu đen hoặc đỏ cho các đối tượng hành chính – chính trị;- Kiểu chữ nghiêng xanh lam cho các đối tượng nước [thuỷ văn];- Kiểu chữ nghiêng màu nâu đối với các yếu tố địa hình.Để đặc trưng cho độ lớn hoặc giá trị, ý nghĩa của các đối tượng, người ta thường biểuhiện thông qua kiểu và kích thước của chữ , ví dụ như các cấp hành chính được thể hiệnthông qua kiểu và kích thước chữ v.v…Như vậy, chữ viết là một yếu tố không thể thiếu trên bản đồ và tự nó đã đóng vai tròcủa một loại ngôn bản đồ, làm tăng thêm giá trị và chất lượng bản đồ.3.2.2. Địa danh và viết chuyển địa danhTrong hệ thống chữ viết trên bản đồ, địa danh chiếm phần lớn. Địa danh là một lĩnhvực rất phức tạp, việc nghiên cứu chúng một cách toàn diện [nguồn gốc, giá trị và ý nghĩa,sự phân loại chúng, …] thuộc bộ môn “Địa danh học” và “Ngôn ngữ học”.Ở đây, trong giới hạn khoa học Bản đồ, chỉ đề cập đến một số vấn đề có liên quan đếnđịa danh, có quan hệ trực tiếp với bản đồ, đó là sự lựa chọn, sử dụng và chuyển dịch cácđịa danh trên bản đồ.3.2.2.1. Địa danh theo các dân tộc khác nhauCác dân tộc, quốc gia trên thế giới có rất nhiều tiếng nói và chữ viết [văn tự] khácnhau. Do truyền thống và cách cấu tạo ngôn ngữ, mỗi dân tộc, mỗi nước có sự đặt tên vàcách đọc, viết địa danh khác nhau. Nhiều trường hợp, cùng một đối tượng có nhiều tên gọikhác nhau nhất là ở những nước có nhiều dân tộc và sử dụng nhiều ngôn ngữ. Ví dụ: ởThuỵ Sỹ, một đất nước có nhiều ngôn ngữ quốc gia thì các quận Vô, Valê, Phribua đượcngười Pháp dùng, nhưng người Đức lại gọi là Vaadt, Valix, Phrâybua. Sự khác tên cũngthường gặp ở những đối tượng chạy dài qua nhiều địa phương, nhiều quốc gia khác nhau.Mỗi địa phương, mỗi quốc gia gọi theo tên khác nhau. Sông Đanuyp ở Đức gọi là Đônau,qua Hungari được gọi là Duna, Bungari và Nam Tư gọi là Đunap, Rumani gọi là Đunêriavà Nga gọi là Đunai.Để giải quyết vấn đề này, trong thực tiễn, trên nhiều bản đồ đã được các nhà Bản đồhọc vận dụng nguyên tắc lấy theo tên gọi của ngôn ngữ chính thống [ngôn ngữ nhà nước]của quốc gia đó. Với những nước có vài ngôn ngữ quốc gia thì sử dụng tên gọi theo ngônngữ của dân tộc chiếm ưu thế ở địa phương đó. Cách vận dụng như vậy là hợp lý, bảo đảmđược nguồn gốc tên đối tượng ở nước có đối tượng.3.2.2.2. Địa danh theo thời gian lịch sửTrường hợp một đối tượng có nhiều tên gọi khác nhau qua các thời kỳ, thì bản đồ lậpcho thời kỳ nào phải lấy địa danh được gọi ở thời kì đó [phổ biến là các bản đồ lịch sử]. Ởnước ta, thủ đô Hà Nội cũng có những tên khác nhau qua các thời đại: Thăng Long; ĐôngĐô; Hà Nội, …3.2.2.3. Địa danh nước ngoàiPhức tạp nhất là sự chuyển dịch và viết tên địa danh nước ngoài trên bản đồ thế giới,bản đồ địa lý nước. Để chuyển và viết địa danh nước ngoài lên bản đồ theo chữ viết vàngôn ngữ nước thành lập, thường sử dụng 5 hình thái chuyển dịch: chính thức ở địaphương, dịch hình, ngữ âm, dịch nghĩa và truyền thống.- Hình thái chính thức ở địa phương: viết tên gọi địa danh theo ngôn ngữ nhà nướccủa đất nước có đối tượng bằng bảng chữ cái đã được thừa nhận của nước đó. Ví dụ: Paris.Hình thái này mang tính vay mượn “từ” trực tiếp, chỉ dùng được đối với những quốc gia sửdụng cùng một bảng chữ cái, có ngôn ngữ gần nhau, như cùng sử dụng một bảng chữ cái19Latin, bảng chữ cái Slav, … Ngay cả những nước dùng chung một bảng chữ cái cũng cóhạn chế, tuy đọc được nguyên dạng nhưng phát âm lại khác. Ví dụ: cùng bảng chữ cáiLatin nhưng phát âm của Pháp và Anh khác nhau.- Hình thái dịch hình: sự dịch chuyển từ chữ cái của bảng chữ cái này sang chữ cáitương ứng của bảng chữ cái khác, không chú ý đến sự phát âm. Theo hình thái này, các địadanh nước ngoài [Kueb, Jyganewt, Toulouse, Geneve] chuyển sang chữ Việt tương ứng làKiev, Buđapest, Tuluxe, Geneve.- Hình thái ngữ âm: viết theo phát âm địa phương có địa danh bằng chữ của một ngônngữ khác mà khi đọc lên đúng như phát âm của địa danh địa phương. Các chữ cái đó có thểtrùng nhau hoặc khác nhau. Ví dụ: Mockba, Idaho, Geneve, Newyork,... khi chuyển sangtiếng Việt sẽ được viết: Maxcơva, Aiđaho, Giơnevơ, NiuIooc. Hình thái này có ưu điểm làphát lại đúng [hoặc gần đúng] với sự phát âm của địa danh địa phương, nhưng khác vớicách viết nguyên bản. Mặc dầu, với nhiều địa danh không thể đạt được sự đồng nhất [đúngnhư phát âm của địa phương] về mặt phát âm, do những âm tố có trong ngôn ngữ này lạikhông có trong ngôn ngữ khác, nhưng hình thái ngữ âm là hình thái truyền đạt các tên gọidựa theo âm hưởng là dễ nhận biết nhất so với các hình thái khác.- Hình thái dịch nghĩa: gọi và viết địa danh theo nghĩa dịch cuả địa danh đó bằngngôn ngữ của nước lập bản đồ. Ví dụ: Thái Bình Dương [Ocean Pacifique], Mũi Hảo Vọng[Cap de boane Esperance], Đất Lửa [Terre de feu], … Hình thái này chủ yếu gặp ở các đốitượng tự nhiên, khi mà địa danh đặt tên theo nghĩa mang tính quốc tế.- Hình thái truyền thống: sự truyền đạt tên gọi khác hẳn với nguyên bản [địa danhgốc] nhưng đã được sử dụng thành truyền thống trong ngôn ngữ hàng ngày, trong các vănbản nhà nước, trong văn học, chính trị, khoa học, mà nếu gọi và viết khác đi [trở về nguyênbản] sẽ gặp khó khăn, nhiều người không hiểu, vì chúng đã bắt rễ vững chắc, lâu dài, đãthành thói quen. Ở nước ta hình thái này khá phổ biến, đặc biệt là tên các quốc gia. Ví dụ:Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Anh, Pháp, Campuchia, … đã là những tên gọi truyền thống,nếu thay đổi bằng tên gọi nguyên bản: China, Russia, India, England, France, Cambodia,… sẽ trở nên xa lạ khó được chấp nhận.Trong năm hình thái viết chuyển địa danh như trên, hầu hết các nước trên thế giới sửdụng hình thái ngữ âm là chủ yếu, kết hợp với hình thái truyền thống và hình thái dịchnghĩa. Sự sử dụng kết hợp ba hình thái chuyển dịch này có nhiều ưu điểm:- Các địa danh chuyển dịch bảo đảm được sự gần giống về âm hưởng và dạng chữ địadanh nước ngoài, cho phép thông báo đúng đối tượng mang tên thuộc tất cả các loại ngônngữ khác nhau.- Có khả năng truyền đạt những địa danh không xác định được dạng nguyên gốc,những địa danh mà tên quá dài có hình thức như một ngữ, nếu viết theo ngữ âm rất phứctạp [Hợp chủng quốc Hoa Kỳ – Hoa Kỳ] và những địa danh mang tính quốc tế.Hiện nay ở nước ta, vấn đề chuyển dịch địa danh còn phức tạp, kể cả cách viết, chưacó quy chuẩn pháp lý. Ở Liên Xô trước đây, được thực hiện bởi Ban phiên âm thuộc Việnnghiên cứu khoa học Trung ương về Trắc địa, Đo vẽ hàng không và Bản đồ.3.3. PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ3.3.1. Phương pháp ký hiệu điểmThể hiện đối tượng phân bố theo từng điểm cụ thể, riêng biệt hoặc chiếm diện tíchnhỏ nên biểu thị ký hiệu không theo tỷ lệ. Ví dụ: mốc ranh giới, cây to biệt lập, mốc chỉđường [bản đồ địa hình] nhà máy, trung tâm công nghiệp, đô thị [bản đồ tỷ lệ nhỏ].Hình thức biểu thị: dùng ký hiệu [hình học, chữ, tượng hình] đặt đúng vị trí đối tượng.Phương pháp này thể hiện chính xác sự phân bố [định vị] các đối tượng, phản ánh đặctrưng số lượng, chất lượng, cấu trúc và động lực. Các đặc trưng này được phản ánh quahình dạng, kích thức, màu sắc ký hiệu.20