Rất nhiều người không hiểu vì sao hoặc làm thế nào mà người khác nghiện ma túy. Họ có thể lầm tưởng rằng những người sử dụng ma túy là người thiếu nguyên tắc đạo đức hay ý chí và họ có thể ngưng sử dụng ma túy đơn giản bằng cách chọn dừng lại. Trong thực tế, nghiện ma túy là một căn bệnh phức tạp, và việc cai thuốc phải xuất phát từ những mục tiêu tích cực hoặc ý chí mạnh mẽ. Ma túy làm thay đổi não bộ khiến những nỗ lực bỏ thuốc trở nên khó khăn, ngay cả đối với những người mong muốn. May mắn thay, các nhà nghiên cứu đã hiểu biết về việc các loại ma túy ảnh hưởng đến não như thế nào hơn bao giờ hết và tìm ra phương pháp điều trị có thể giúp con người hồi phục sau nghiện ma túy và sống hiệu quả hơn.
Nghiện ma túy là gì?
Nghiện là một căn bệnh mãn tính được mô tả là việc tìm kiếm và sử dụng ma tuý gây nghiện hoặc mất kiểm soát, bất chấp các hậu quả nghiêm trọng. Dùng ma tuy ban đầu được xem là hành vi tự nguyện đối với đa số mọi người, nhưng sử dụng lặp lại nhiều lần sẽ dẫn đến những thay đổi về não, gây khó khăn đối với sự tự chủ của người nghiện và thách thức khả năng chống lại sự thôi thúc mãnh liệt dùng ma túy. Những thay đổi này của não bộ có thể dai dẳng, đó là lý do tại sao nghiện ma túy được xem là một bệnh "tái phát" - những người hồi phục từ các rối loạn sử dụng ma túy có nguy cơ tái sử dụng sau nhiều năm không dùng thuốc.
Người bệnh tái phát là rất phổ biến, nhưng tái phát không có nghĩa là việc điều trị không có hiệu quả. Giống như các tình trạng bệnh kinh niên, việc điều trị nên được tiến hành và điều chỉnh dựa trên phản ứng của bệnh nhân. Kế hoạch điều trị cần phải được xem xét thường xuyên và thay đổi để phù hợp với nhu cầu của người bệnh.
Điều gì xảy ra với não bộ khi một người dùng ma túy?
Hầu hết các loại ma túy tác động đến “hệ thống khen thưởng” của não, gây ra hiện tượng hưng phấn cũng như tăng sản lượng chất dẫn truyền thần kinh dopamine. Một “hệ thống khen thưởng” hoạt động đúng cách có tác dụng thúc đẩy con người lặp lại các hành động cần thiết để phát triển, chẳng hạn như ăn uống và dành thời gian với những người thân yêu. Dopamine được kích thích sản sinh ở “hệ thống khen thưởng” – nhóm các cấu trúc thần kinh trong não làm gia tăng sự phấn khích đồng thời sẽ tạo cơ hội cho những hành động tổn hại sức khỏe xảy ra dẫn đến việc tái sử dụng các chất như ma túy.
Khi một người tiếp tục sử dụng ma túy, não bộ thích nghi bằng cách hạn chế chức năng của các tế bào trong “hệ thống khen thưởng” nhằm phản ứng lại. Điều này làm người dùng giảm hưng phấn so với khi dùng ma túy lần đầu — một hiệu ứng được gọi là lờn thuốc. Từ đó, những người này cố dùng thuốc nhiều hơn có thể để đạt được trạng thái “phê” như các lần trước. Các thích nghi này của não bộ thường dẫn đến việc người ta ngày càng ít có khả năng đạt được sự thỏa mãn từ những thứ mà họ từng thích, như thức ăn, tình dục, hoặc các hoạt động xã hội.
Việc sử dụng lâu dài cũng gây ra những thay đổi trong hệ thống các chất hóa học trong não, ảnh hưởng đến các chức năng bao gồm:
- Học tập
- Phán đoán
- Quyết định
- Sự căng thăng
- Ký ức
- Hành vi
Mặc dù nhận thức được những nguy cơ gây hại này, nhiều người chơi ma túy vẫn tiếp tục dùng chúng, đó là bản chất của nghiện ngập.
Tại sao một số người nghiện ma túy trong khi những người khác thì không?
Không một nhân tố nào có thể dự đoán được liệu một người sẽ nghiện ma túy hay không. Các yếu tố kết hợp sẽ tác động đến nguy cơ nghiện. Một người có càng nhiều yếu tố rủi ro, nguy cơ sử dụng dẫn đến nghiện ma túy càng cao. Ví dụ:
• Sinh học: Gen người có tác động đến khoảng 50% nguy cơ gây nghiện. Giới tính, sắc tộc và sự xuất hiện của các hội chứng rối loạn tâm thần khác cũng có thể ảnh hưởng đến nguy cơ sử dụng ma túy và nghiện.
• Môi trường: Môi trường của một người bao gồm nhiều ảnh hưởng khác nhau, từ gia đình và bạn bè đến tình trạng kinh tế và chất lượng cuộc sống nói chung. Các yếu tố như áp lực ngang hàng địa vị, bạo hành thân thể và tình dục, tiếp xúc sớm với ma túy, sự áp lực và việc nuôi dạy của cha mẹ có thể ảnh hưởng rất lớn đến khả năng sử dụng và nghiện ma túy của một người.
• Phát triển: Các yếu tố di truyền và môi trường tương tác với các giai đoạn phát triển quan trọng trong cuộc sống của một người gây ra ảnh hưởng đến nguy cơ nghiện. Mặc dù dùng ma túy có thể gây nghiện đối với mọi lứa tuổi, nhưng sử dụng ma túy càng sớm, nguy cơ tiến triển thành nghiện càng cao. Đây đặc biệt là một vấn đề đối với thanh thiếu niên. Bởi vì các khu vực trong não bộ của họ kiểm soát việc ra quyết định, phán xét và tự chủ vẫn đang phát triển, thanh niên có thể đối mặt với các hành động rủi ro, bao gồm việc thử ma túy.
Nghiện ma túy có thể được chữa trị hay ngăn ngừa?
Như với hầu hết các bệnh mãn tính khác, chẳng hạn như tiểu đường, hen suyễn hoặc bệnh tim, điều trị nghiện ma túy thông thường không phải là cách chữa trị. Tuy nhiên, nghiện có thể điều trị và cai thành công. Những người đang hồi phục sau cơn nghiện sẽ có nguy cơ tái phát trong nhiều năm và có thể trong cả cuộc đời của họ. Nghiên cứu cho thấy rằng việc kết hợp các loại thuốc điều trị nghiện với liệu pháp hành vi đảm bảo cơ hội thành công tốt nhất cho hầu hết bệnh nhân. Những phương pháp điều trị được điều chỉnh phù hợp các đặc trưng sử dụng ma túy của mỗi bệnh nhân và bất kỳ vấn đề xã hội, tinh thần và y học nào xảy ra đồng thời có thể dẫn đến sự phục hồi liên tiếp.
Tin vui đối với chúng ta là việc sử dụng và nghiện ma túy có thể ngăn ngừa được. Kết quả từ nghiên cứu được NIDA tài trợ đã chỉ ra rằng các chương trình phòng ngừa liên quan đến gia đình, trường học, cộng đồng và các phương tiện truyền thông mang lại hiệu quả trong việc ngăn ngừa hoặc giảm sử dụng ma túy và nghiện. Mặc dù những sự kiện cá nhân và các yếu tố văn hóa có ảnh hưởng đến xu hướng sử dụng ma túy, khi những người trẻ tuổi nhận thức được việc sử dụng ma túy là có hại, họ sẽ có xu hướng giảm việc sử dụng ma túy. Do đó, phương pháp giáo dục và tiếp cận là chìa khóa trong việc giúp mọi người hiểu được những rủi ro tiềm ẩn của việc sử dụng ma túy. Giáo viên, phụ huynh và các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe có vai trò thiết yếu trong việc giáo dục giới trẻ và ngăn ngừa việc sử dụng và nghiện ma túy.
Một số điều cần nhớ:
- Nghiện ma túy là một căn bệnh mãn tính được mô tả là việc tìm kiếm và sử dụng thuốc dẫn tới gây nghiện, hoặc khó kiểm soát, bất chấp những hậu quả nghiêm trọng
- Những thay đổi não bộ xảy ra theo thời gian với việc sử dụng ma túy thách thức khả năng tự kiểm soát của người nghiện và can thiệp vào khả năng chống cự lại sự thôi thúc mãnh liệt sử dụng ma túy. Đây là lý do tại sao nghiện ma túy cũng là một căn bệnh tái phát.
- Tái phát là việc tái sử dụng ma túy sau khi cố gắng ngừng thuốc. Tái phát cho thấy nhu cầu điều trị nhiều hơn và cần theo phương thức khác.
- Hầu hết các loại ma túy ảnh hưởng đến “hệ thống phần thưởng” của não làm sản sinh ra chất dẫn truyền hóa học dopamine.
- Theo thời gian, não bộ điều chỉnh dựa trên lượng dopamine dư thừa, khiến sự hưng phấn mà người đó cảm thấy giảm đi so với lần đàu tiên sư dụng…
- Không có yếu tố nào có thể dự đoán liệu một người sẽ nghiện ma túy hay không. Sự kết hợp các yếu tố di truyền, môi trường và phát triển ảnh hưởng đến nguy cơ nghiện. Càng có nhiều yếu tố nguy cơ, cơ hội uống thuốc có thể dẫn đến nghiện thuốc càng cao. • Nghiện ma túy có thể điều trị và có thể được quản lý thành công. • Tin vui hơn là việc sử dụng và nghiện ma túy có thể ngăn ngừa được. Giáo viên, phụ huynh và các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe có vai trò quan trọng trong việc giáo dục giới trẻ và ngăn ngừa việc sử dụng và nghiện ma túy.
Tệ nạn ma tuý đang là hiểm hoạ của các quốc gia, dân tộc trên toàn thế giới Những năm qua, tệ nạn ma tuý ở Việt Nam vẫn đang diễn biến hết sức phức tạp và có xu hướng gia tăng cùng với việc xuất hiện nhiều loại ma tuý mới. Ma túy là một trong những nguyên nhân chủ yếu làm phát sinh tội phạm, tệ nạn xã hội và lây nhiễm HIV/AIDS. Hậu quả, tác hại do tệ nạn ma tuý gây ra ảnh hưởng nghiêm trọng đến phát triển kinh tế – xã hội và an ninh trật tự của đất nước. Ma tuý làm huỷ hoại sức khoẻ dẫn đến mất khả năng lao động, suy thoái nòi giống, phẩm giá con người, phá hoại hạnh phúc gia đình, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến trật tự, an toàn xã hội và an ninh quốc gia.
Ma túy là gì?
Năm 1988, Tổ chức Y tế thế giới [WHO] đã đưa ra định nghĩa: “Ma túy là bất kỳ một dạng chất nào, khi đưa vào cơ thể làm thay đổi trạng thái ý thức và hành vi như là kết quả tác động của chất đó lên hoạt động của não”. Từ định nghĩa này có thể hiểu: Ma túy là một số chất có nguồn gốc tự nhiên hoặc tổng hợp, khi được đưa vào cơ thể con người qua đường tiêm, chích, hút, hít, nhai, nuốt… làm thay đổi trạng thái ý thức hoặc hành vi của người đó. Nếu lạm dụng ma túy, con người sẽ lệ thuộc vào nó.
Phân loại ma túy:
Ma túy tự nhiên
Đây là các chất ma túy có sẵn trong tự nhiên, là những ancaloit của một số loài thực vật như: thuốc phiện, Cocain…
Nguồn gốc:
Từ nhựa cây thuốc phiện [cây anh túc, anh tử túc,…], có trồng ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam
Từ lá cây coca, chế ra chất cathinone, có nhiều ở Nam Mỹ
Ma túy tổng hợp
Những loại ma túy tổng hợp với ví dụ điển hình là Heroin. Chúng thường là những hóa chất khá độc hại nằm trong nhóm ketamin hay amphetamin,…
Nguồn gốc: Các loại ma túy tổng hợp từ hóa chất độc hại thuộc nhóm amphetamin, ketamin,methamphetamin…
Độc lực: So với thuốc phiện tự nhiên, các chất ma túy tổng hợp có tính độc hại hơn gấp 500 lần. Chúng có những tác động xấu đến tâm sinh lý của người sử dụng.
Các dạng: ectasy, ma túy đá [hay là crystal meth], Morphine.
Những dấu hiệu thường gặp ở người nghiện ma túy:
1. Hay tụ tập, đi lại với những người không có công ăn việc làm, không lao động, không học hành, hay chơi thân với người nghiện ma túy.
2. Đi lại có quy luật, mỗi ngày cứ đến một giờ nhất định nào đó dù có đang bận việc gì cũng tìm cách kiếm cớ để “đi”.
3. Thích ở một mình, ít hoặc ngại tiếp xúc với mọi người [kể cả người thân trong gia đình].
4. Tâm trạng thường lo lắng, bồn chồn, đôi khi nói nhiều, nói dối, hay có biểu hiện chống đối, cáu gắt.
5. Hay ngáp vặt, người lừ đừ, mệt mỏi, lười lao động, không chăm lo vệ sinh cá nhân, nếu là học sinh thì thường đi muộn, trốn học, lực học giảm sút, ngồi học trong lớp hay ngủ gà ngủ gật.
6. Nhu cầu tiêu tiền ngày một nhiều, sử dụng tiền không có lý do chính đáng, thường xuyên xin tiền người thân, hay bán đồ đạc cá nhân và của gia đình, nợ nần nhiều, ăn cắp vặt.
7. Túi quần, áo, cặp sách, phòng ở thường có nhiều thứ như: giấy bạc, thuốc lá, kẹo cao su, bật lửa ga, bơm xi lanh, kim tiêm, ống thuốc, thuốc phiện, gói nhỏ hêrôin.
8. Có dấu kim tiêm trên mạch máu ở mu bàn tay, cổ tay, mặt trên khuỷu tay, mặt trong mắt cá chân, bẹn, ở cổ.
9. Đối với người đã nghiện nặng, ngoài các dấu hiệu trên còn biểu hiện: sức khỏe giảm sút rõ rệt; thường xuyên ngáp vặt; mắt lờ đờ, da tái, môi thâm, cơ thể hôi hám, ít tắm giặt, ăn mặc luộm thuộm.
Tác hại của ma túy:
- Đối với sức khỏe con người:
Hệ hô hấp: Các chất ma túy kích thích hô hấp làm tăng tần số thở gây ức chế hô hấp, nhất là khi dùng quá liều. Nhiều trường hợp ngưng thở nếu không cấp cứu kịp thời sẽ dẫn đến tử vong, đôi khi ngưng thở rất đột ngột. Ngoài ra, sau khi dùng ma túy [nhất là cocaine] có thể gây phù phổi cấp, tràn khí màng phổi, tràn khí trung thất, xuất huyết phế nang, viêm tiểu phế quản tắc nghẽn, viêm phổi, lên cơn hen phế quản…
Hệ tim mạch: Các chất ma túy sẽ kích thích làm tăng nhịp tim, ảnh hưởng trực tiếp lên tim, gây co thắt mạch vành có thể tạo nên cơn đau thắt ngực, nặng hơn có thể gây nhồi máu cơ tim. Chúng cũng là nguyên nhân của các rối loạn nhịp đe dọa tính mạng người dùng ma túy. Ngoài ra còn gây nên tình trạng co mạch làm tăng huyết áp.
Hệ thần kinh: Ngoài tác dụng kích thích thần kinh giai đoạn đầu gây hưng phấn, sảng khoái, lệ thuộc thuốc…, cũng có thể gây các tai biến như: co giật, xuất huyết dưới nhện, đột quỵ…
Hệ sinh dục: Ở người nghiện ma túy, khả năng tình dục bị suy giảm một cách rõ rệt, và hậu quả này vẫn tồn tại sau khi ngưng dùng thuốc một thời gian khá lâu. Ở những nam giới dùng ma túy trong thời gian dài sẽ bị chứng vú to và bất lực. Còn ở phụ nữ sẽ bị rối loạn chu kỳ kinh nguyệt, rong kinh, tăng tiết sữa bất thường và vô sinh.
- Đối với xã hội: Số người nghiện càng tăng thì lượng tiền bạc để hút chích càng lớn, càng có nhiều gia đình người nghiện bị phá sản, phát sinh nhiều tệ nạn trộm cắp, cướp giật… Bản thân con nghiện cũng trở nên ốm yếu, sức lao động ngày càng sút kém, trở thành gánh nặng cho gia đình và xã hội.
Trước thực trạng sử dụng và buôn bán ma tuý ngày càng lan rộng, phức tạp như hiện nay, chúng ta quyết ngăn chặn, bài trừ tận gốc tệ nạn ma tuý ra khỏi cuộc sống đem lại sự bình yên cho mọi nhà và đảm bảo trật tự, an toàn xã hội. Vì tương lai của bản thân và gia đình, vì thế hệ mai sau, vì sự tồn vong của dân tộc, vì một xã hội tươi đẹp hơn “Hãy nói không với ma túy”.
Nguyễn Thị Diệu Hiền