1. Chính sách kinh tế mới
* Hoàn cảnh lịch sử
- Sau 7 năm chiến tranh liên miên, nền kinh tế quốc dân bị tàn phá nghiêm trọng.
- Tình hình chính trị không ổn định. Các lực lượng phản cách mạng điên cuồng chống phá gây bạo loạn ở nhiều nơi.
- Chính sách cộng sản thời chiến đã lạc hậu kìm hãm nền kinh tế, khiến nhân dân bất bình. Nước Nga Xô viết lâm vào khủng hoảng.
- Tháng 3/1921 Đảng Bôn-sê-vích quyết định thực hiện Chính sách Kinh tế mới [NEP] do Lê-nin đề xướng.
* Nội dung
- Nông nghiệp: thay thế chế độ trưng thu lương thực thừa bằng thu thuế lương thực, [ban hành thuế nông nghiệp]. Sau khi nộp đủ thuế, nông dân được toàn quyền sử dụng lượng lương thực thừa.
- Công nghiệp:
+ Nhà nước khôi phục công nghiệp nặng.
+ Tư nhân xây dựng những xí nghiệp nhỏ, dưới 20 công nhân.
+ Khuyến khích nước ngoài đầu tư vào nước Nga.
+ Nhà nước nắm các ngành kinh tế chủ chốt.
- Thương nghiệp và tiền tệ: tư nhân được tự do buôn bán, nhà nước phát hành đồng Rúp mới [1924] thay cho các loại tiền tệ cũ.
- Thực chất là chuyển nền kinh tế do nhà nước độc quyền sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần do nhà nước kiểm soát, khôi phục lại nền kinh tế hàng hóa.
* Tác dụng - ý nghĩa
- Thúc đẩy kinh tế quốc dân chuyển biến rõ rệt, giúp nhân dân Xô viết vượt qua khó khăn, hoàn thành khôi phục kinh tế.
- Là bài học đối với công cuộc xây dựng của một số nước xã hội chủ nghĩa. Nên Đảng Bôn sê Vích thực hiện chính sách kinh tế mới 3-1921.
2. Liên bang Xô viết thành lập
- Công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ đất nước đòi hỏi các dân tộc trên lãnh thổ Xô viết phải được liên minh khăng khít hơn về mọi mặt. Cuối tháng 12/1922, Đại hội lần thứ nhất các Xô viết toàn Liên bang dưới sự chủ trì của Lê-nin đã tuyên bố thành lập Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết [Liên Xô], lúc đầu gồm bốn nước: U-crai-na, Bê-lô-rút-xi-a, Nga, Ngoại Cáp-ca-dơ.
- Tư tưởng chỉ đạo cơ bản của Lê-nin trong việc thành lập Liên Xô là sự bình đẳng về mọi mặt và quyền tự quyết của các dân tộc, sự giúp đỡ lẫn nhau nhằm xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội.
1. Những kế hoạch 5 năm đầu tiên và thành tựu
* Công nghiệp: thực hiện công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa.
- Sau công cuộc khôi phục kinh tế Liên Xô vẫn là một nước nông nghiệp lạc hậu. Kinh tế bị bao vây, kỹ thuật, thiết bị lệ thuộc nước ngoài.
- Đảng Cộng sản đề ra nhiệm vụ công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa.
- Mục đích: đưa Liên Xô trở thành một nước công nghiệp có những ngành công nghiệp chủ chốt.
- Biện pháp:
+ Ưu tiên phát triển công nghiệp nặng: công nghiệp chế tạo máy móc và nông cụ, công nghiệp năng lượng [điện, than, dầu mỏ], công nghiệp khai khoáng và công nghiệp quốc phòng.
là nhà máy thủy điện lớn nhất châu Âu thời đó, được đưa vào hoạt động tháng 10 - 1932
+ Có mục tiêu cụ thể cho từng kế hoạch dài hạn, kế hoạch năm năm lần thứ nhất 1928 - 1932] và kế hoạch năm năm lần thứ hai [1933 - 1937].
- Kết quả: Năm 1937 sản lượng công nghiệp chiếm 77,4% tổng sản phẩm quốc dân.
* Nông nghiệp: ưu tiên tập thể hóa nông nghiệp, đưa 93% số nông hộ với 90% diện tích đất canh tác vào nền nông nghiệp tập thể hóa, có qui mô sản xuất lớn và cơ giới hoá.
* Văn hóa - giáo dục: thanh toán nạn mù chữ, phát triển mạng lưới giáo dục phổ thông, phổ cập tiểu học trong cả nước, phổ cập trung học cơ sở thành phố.
* Xã hội: cơ cấu giai cấp thay đổi xã hội chỉ còn 2 giai cấp lao động là công nhân, nông dân và trí thức xã hội chủ nghĩa.
- Từ năm 1937 Liên Xô tiếp tục thực hiện kế hoạch 5 năm lần ba, sang tháng 6/1941, Đức tấn công Liên Xô, công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội bị gián đoạn.
- Mặc dù còn có những hạn chế song công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô 1925 - 1941 vẫn đạt được những thành tựu to lớn, tạo nên những biến đổi nhiều mặt, có lợi cho nhân dân, xây dựng lại lực lượng vũ trang hùng mạnh để bảo vệ tổ quốc, giúp đỡ phong trào cách mạng thế giới.
2. Quan hệ ngoại giao của Liên Xô
- Liên Xô đã từng bước xác lập quan hệ ngoại giao với một số nước láng giềng châu Á, châu Âu.
- Từng bước phá vỡ chính sách bao vây cô lập về kinh tế và ngoại giao của các nước đế quốc.
- Bằng những biện pháp đấu tranh kiên quyết và mềm dẻo, chỉ trong vòng 4 năm [1922 - 1925] Liên Xô đã được các cường quốc tư bản: Đức, Anh, Italia, Pháp, Nhật, lần lượt công nhận và thiết lập quan hệ ngoại giao
- Thiết lập ngoại giao với 20 nước.
- Năm 1933, Mĩ công nhận và thiết lập quan hệ ngoại giao với Liên Xô. Đó là thắng lợi lớn của nền ngoại giao Xô viết, khẳng định uy tín của Liên Xô trên trường quốc tế.
LIÊN XÔ XÂY DỤNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI [1921-1941] HƯỚNG DẪN HỌC Mục tiêu bài học Hiểu và trình bày được : Với Chính sách kinh tế mới, nhân dân Xô viết đã vượt qua được những khó khăn lớn trong quá trình khôi phục đất nước sau chiến tranh. Những nội dung và thành tựu vĩ đại của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô trong vòng 20 năm [1921 - 1941]. Kiến thức cơ bản Mục I. Chính sách kinh tế mới và công cuộc khôi phục kinh tế a] Chính sách kinh tế mới Năm 1921, nước Nga Xô viết bước vào thời kì hoà bình. Tuy nhiên công cuộc xây dựng đất nước diễn ra trong hoàn cảnh cực kì khó khăn : nền kinh tế bị tàn phá nghiêm trọng, tình hình chính trị - xã hội không ổn định, bạo loạn xảy ra ở khắp nơi. -Tháng 3-1921, V.I. Lê-nin đề ra Chính sách kinh tế mới, bao gồm các chính sách quan trọng về nông nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp và tiền tệ. Trong đó quan trọng nhất là : thay thế chế độ trưng thu lương thực thừa bằng chế độ thu thuế lương thực ; cho phép tự do buôn bán nhằm khôi phục, đẩy mạnh mối liên hệ giữa thành thị và nông thôn ; tư nhân và tư bản nước ngoài được khuyến khích kinh doanh, đầu tư ở Nga dưới sự kiểm soát của Nhà nước, Nhà nước chì nắm các ngành kinh tế chủ chốt. Chính sách kinh tê' mới đã thu được những kết quả to lớn : nền kinh tế nước Nga đã được khôi phục và đưa lại sự chuyển đổi kịp thời từ nền kinh tế do Nhà nước nắm độc quyền về mọi mặt sang nền kinh tế nhiều thành phần, nhung vẫn đặt dưới sự kiểm soát của Nhà nước. h] Sự thành lập Liên hang Cộng lioả xã hội chủ nghĩa Xô viết Nhằm tăng cường sức mạnh về mọi mặt của công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước, tháng 12-1922, Liên hang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết [Liên Xô] đã được thành lập gồm 4 nước Cộng hoà đầu tiên là : Nga, U-crai-na, Bê-lô-rút-xi-a và Ngoại Cáp-ca-dơ. Tư tưởng chỉ đạo cơ bán của V.I. Lê-nin trong việc thành lập Liên bang Xô viết là sự bình đẳng chủ quyền về mọi mặt và quyền dân tộc tự quyết của các dân tộc, sự giúp đỡ lẫn nhau trong cõng cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Ngày 21-1-1924, V.I. Lê-nin qua đời, đây là một tổn thất to lớn đối với nhân dân Liên Xô, giai cấp công nhân quốc tế và các dân tộc bị áp bức trên toàn thế giới. Mục II. Công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô [1925 - 1941] a] Những kế hoạch 5 năm đầu tiên Sau khi hoàn thành công cuộc khôi phục kinh tế, nhàn dân Liên Xô bước vào thời kì xây dựng chủ nghĩa xã hội, với nhiệm vụ trọng tâm là tiến hành công nghiệp hoá xã hội chủ nghĩa theo đường lối ưu tiên phát triển công nghiệp nặng [công nghiệp chế tạo máy móc, công nghiệp năng lượng, công nghiệp khai khoáng, công nghiệp quốc phòng,...]. Liên Xô đã từng bước giải quyết thành công các vấn đề liên quan tới công cuộc công nghiệp hoá như : vốn đầu tư, đào tạo cán bộ kĩ thuật và công nhân lành nghề,... Từ nãm 1928, Liên Xô bắt đầu thực hiện các kê' hoạch 5 năm phát triển dài hạn. Sau khi thực hiện kê' hoạch 5 năm lần thứ nhất [1928 - 1933] và kế hoạch 5 năm lần thứ hai [1933 - 1937], Liên Xô đã đạt được nhiều thành tựu to lớn, đưa Liên Xô từ một nước nông nghiệp trở thành một cường quốc công nghiệp xã hội chủ nghĩa. Nãm 1937, sản lượng công nghiệp chiếm tới 77,4% tổng sản phẩm quốc dân. Trong nông nghiệp đã tiến hành tập thể hoá với sự tham gia của 93% số nông hộ, chiếm 90% diện tích đất canh tác cùng sự cơ giới hoá nông nghiệp. về văn hoá - giáo dục, Liên Xô đã thanh toán nạn mù chữ, phát triển hệ thống giáo dục quốc dân và nền văn hoá - nghệ thuật Xô viết [văn học, điện ảnh, âm nhạc,...]. Về xã liội, các giai cấp bóc lột đã bị xoá bỏ, chỉ còn hai giai cấp lao động là công nhân và nông dân tập thể cùng tầng lớp trí thức xã hội chủ nghĩa. Bên cạnh những thành tựu to lớn là chủ yếu, trong thời kì này Ban lãnh đạo Liên Xô đã phạm phải một số sai lầm, thiếu sót như : không coi trọng nguyên tắc tự nguyện của nông dân trong tập thể hoá, chưa chú ý đúng mức việc đảm bảo và nâng cao đời sống nhân dân,... h] Quan hệ đối ngoại của Liên Xô Sau Cách mạng tháng Mười, Chính quyền Xô viết đã từng bước thiết lập quan hệ ngoại giao với một số nước ở châu Á và châu Âu. Từ năm 1921, khi bước vào thời kì hoà bình xây dựng đất nước, Liên Xô đã kiên trì đấu tranh trong quan hệ quốc tế, từng bước phá vỡ chính sách bao vây về kinh tế và cô lập về ngoại giao của các nước đế quốc, khẳng định địa vị quốc tế của Nhà nước Xô viết. Đến đầu năm 1925, Liên Xô đã thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức với trên 20 quốc gia, trong đó có các nước lớn như Đức, Anh, I-ta-li-a, Pháp, Nhật Bản..., riêng với Mĩ phải tới nãm 1933. Cách học Mục I. Tìm các dãn chứng làm nổi bật hoàn cảnh vô cùng khó khãn của nước Nga năm 1921. Hoàn cảnh đó đòi hỏi sự lãnh đạo vô cùng sáng suốt với một đường lối đúng đắn cúa Đang Bõnsêvích. Đánh giá đúng về NEP cần : + So sánh với nội dung của NEP với nội dung của Chính sách cộng sản thời chiến, phân tích những nội dung đó để thấy được sự phù hợp, đúng đắn của NEP đối với tình thế nước Nga lúc bấy giờ. + Làm rõ tác dựng của NEP không chỉ đối sự phát triển của kinh tế, mà còn đối với sự ổn định xã hội, chính trị, góp phần củng cố lòng tin của nhân dân Liên Xô đối với Chính phủ Xô viết. Tìm hiểu bảng thống kê sản lượng một sô' sản phẩm kinh tế của nước Nga [1921 - 1923] trong SGK và vẽ biểu đồ thể hiện sự phát triển của các ngành kinh tế then chốt trong những năm 1921 - 1923, rồi rút ra nhận xét. + Nhận thức đúng việc nhà nước công nhận sự tồn tại của các thành phần kinh tế tư nhân và khuyến khích tư bản nước ngoài đầu tư, kinh doanh ở Nga. Điều đó không ảnh hưởng đến bản chất tốt đẹp của chủ nghĩa xã hội, mà về thực chất là nhà nước muốn tận dụng vốn và kinh nghiệm của các thành phần kinh tế này trong một thời gian nhất định đặt dưới sự quản lí của nhà nước cũng như là sự tuân thủ những quy luật phát triển khách quan, tạo sự cạnh tranh, tính năng động trong các ngành kinh tế nói chung. + Đặt sự ra đời của nhà nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên với những bản chất tốt đẹp trong bối cảnh quốc tê' - các nước đê' quốc bao vây, tìm cách xoá bỏ chế độ của người lao động sẽ thấy được sự cẩn thiết và ý nghĩa quan trọng, đảm bảo sự sống còn của việc thành lập Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết. Mục II. Công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội [1921 - 1941] + Tìm hiểu khái niệm và nhiệm vụ của công nghiệp hoá để hiểu tại sao công nghiệp hoá là nhiệm vụ trọng tâm của thời kì [1925 - 1941] ; là nhiệm vụ nặng nề, khó khăn kéo dài trong xuốt quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. + Căn cứ vào các dần chứng, số liệu trong SGK, lập bảng thống kê các thành tựu mà Liên Xô đã đạt được trên các lĩnh vực kinh tế, văn hoá, giáo dục, ngoại giao hoặc vẽ biểu đồ hình tròn về sản lượng công, nông nghiệp ; hình cột với các ngành than, gang, thép. -Rút ra nhân xét về sự biến đổi của Liên Xô ; đường lối lãnh đạo của Đảng Bônsêvích ; bản chất của chủ nghĩa xã hội. Đánh giá vị thế của Liên Xô trên trường quốc tê' khi được các nước tư bản lớn ở phưong Tây và Mĩ công nhân và đặt quan hệ ngoại giao. Một số khái niệm, thuật ngữ Công nghiệp hoú xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô : đường lối xây dựng đất nước được Đại hội lần thứ 24 Đảng Cộng sản Liên Xô [12-1925] đề ra, nhằm biến Liên Xô thành một nước công nghiệp có thể tự sản xuất máy móc và trang thiết bị cần thiết cho nền kinh té' quốc dân. Trong thời kì công nghiệp hoá, Liên Xô chú yếu tập trung vào các ngành năng lượng, chê' tạo máy, giao thông vận tải, hoá chất quốc phòng, hàng tiêu dùng. Công nghiệp nặng được đặc biệt ưu tiên. Phương châm chung là tiến hành nhanh và tự lực cánh sinh. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP TRONG SGK Câu 1. Chính sách kinh tê' mới tác động đến nền kinh tế nước Nga : Tìm hiểu bảng thống kê sản lượng một số sản phẩm kinh tế của nước Nga [1921 - 1923] trang 54, rút ra sự phát triển của nền kinh tế [lưu ý các ngành kinh tế then chốt]. Ảnh hưởng lớn nhất đối với nền kinh tê' là NEP đã chuyển đổi nền kinh tế do Nhà nước nắm độc quyền về mọi mặt sang nền kinh tê' nhiều thành phần, nhưng vẫn đặt dưới sự kiểm soát của Nhà nước và nó giúp cho Liên Xô hoàn thành công cuộc khôi phục kinh tế. Câu 2. Việc thành lập Liên bang Xô viết có ý nghĩa : Tạo ra sức mạnh tổng hợp cho các dân tộc thuộc Nga trong công cuộc xây dựng đất nước cũng như sự giúp đỡ lần nhau giữa các dân tộc thuộc Nga. Câu 3. Những biến đổi về mọi mật của Liên Xô sau hai kế hoạch 5 năm đầu tiên : Biểu hiện trên các mặt kinh tế, văn hoá, giáo dục và xã hội [lấy dẫn chứng trong SGK]. Những thành tựu mà nhân dân Liên Xô đã đạt được chứng tỏ sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng Cộng sản Liên Xô. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP Tự KIEM tra, đánh giá Câu 1. Hãy khoanh tròn chữ cái trước ý trả lời đúng. Ý nào phản ánh không đúng tình hình nước Nga đầu nãm 1921? Liên minh 14 nước đế quốc đang can thiệp vào nước Nga. Chính sách cộng sản thời chiến không còn phù hợp. c. Tinh hình chính trị không ổn định, phản cách mạng nổi dậy khắp nơi. D. Nền kinh tế quốc dân bị tàn phá nghiêm trọng, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn. Ý nào sau đây không phải là nội dung của Chính sách kinh tế mới ? Nhà nước kiểm soát toàn bộ nền công nghiệp và thực hiện chế độ trưng thu lương thực thừa. Cho phép tư nhân được xây dựng những xí nghiệp nhỏ, có sự kiểm soát của Nhà nước. c. Thương nhân được tự do buôn bán, đồng rúp mới được phát hành thay thế các loại tiền cũ. D. Nhà nước tập trung khôi phục công nghiệp nặng và nắm các ngành kinh tế chủ chốt. Vai trò của nhà nước thể hiện trong Chính sách kinh tế mới như thế nào ? Nắm độc quyền về kinh tế và phân phối sản phẩm. Nắm giữ những ngành kinh tế then chốt, điều tiết sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế. c. Lu mờ dần, tạo điều kiện cho sự vươn lên của các thành phần kinh tế. D. Chỉ giới hạn trong các doanh nghiệp của nhà nước. Tác dụng trực tiếp của Chính sách kinh tế mới là kích thích sự phát triển năng động của các thành phần kinh tế. đời sống nhân dân từng bước được cải thiên. c. vị trí lãnh đạo của Đảng Bônsêvích được củng cố. D. giải quyết những hậu quả của chiến tranh. Thành tựu lớn nhất của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô là hoàn thành nhiêm vụ công nghiệp hoá xã hội chủ nghĩa. thực hiện thành công một nhiệm vụ khó khăn phức tạp nhất là tập thể hoá nông nghiệp, cải tạo quan hệ sản xuất. c. Liên Xô vươn lên thành cường quốc công nghiệp và quốc phòng đứng đầu châu Âu và đứng thứ hai thế giới. D. các nước tư bản lớn lần lượt công nhân và thiết lập quan hệ ngoại giao với Liên Xỏ. Thành tựu ngoại giao lớn nhất mà Liên Xô đạt được trong những năm 1921 - 1941 là kí kết được các hiệp ước hợp tác, xác lập quan hộ tốt đẹp với các nước láng giềng. Liên Xô khẳng định uy tín trên trường quốc tế. c. hầu hết các nước tư bản chù nghĩa ỏ' châu Âu, châu Á và Mĩ đã công nhận và thiết lập quan hệ ngoại giao với Liên Xô. D. phá vỡ chính sách bao vây, cô lập kinh tế của các nước đế quốc. Câu 2. Lập bảng so sánh những nội dung cơ bản giữa Chính sách cộng sản thời chiến với Chính sách kinh tế mới theo gợi ý sau : Nội dung so sánh Chính sách cộng sản thời chiến Chính sách kinh tế mói Hoàn cảnh thực hiện Mục đích Nội dung Vai trò của nhà nước Ý nghĩa Câu 3. Trong thời kì đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội, Đảng Bònsêvích công nhận sự tồn tại của thành phần kinh tế tư nhân và khuyến khích tư bản nước ngoài đầu tư kinh doanh ở Nga nhằm mục đích gì ? Điều đó có ảnh hưởng đến bản chất tốt đẹp của chủ nghĩa xã hội không ? Câu 4. Vẽ biểu đồ về sự phát triển của các ngành kinh tế cơ bản của nước Nga - Liên Xô trong 2 năm [1921 và 1923] theo sô' liệu sau rồi ,nêu nhận xét. Ngành 1921 1923 Ngũ cốc [triệu tấn] 37,6 56,6 Gang [triệu tấn] 0,1 0,3 Thép [triệu tấn] 0,2 0,7 Cáu 5. Quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô [1921 - 1941] được tiến hành như thế nào ? Qua những thành tựu mà nhân dân Liên Xô đã đạt được, em có nhận xét gì ?