Ngày nay, việc ứng dụng năng lượng từ bức xạ hạt nhân nguyên tử vào y khoa [Chuyên ngành Y học hạt nhân] đã góp một phần ý nghĩa trong chẩn đoán và điều trị một số bệnh lý nói chung và đặc biệt là trong ung thư nói riêng. Nội dung chính của bài viết phần này sẽ giới thiệu cho bạn đọc những thông tin cơ bản về vai trò của Y học hạt nhân trong ung thư, hay nói cách khác là về việc chẩn đoán ung thư bằng đồng vị phóng xạ.1. Đồng vị phóng xạ là gì?
Đồng vị là nguyên tử của cùng một nguyên tố hóa học mà hạt nhân nguyên tử của chúng có số proton bằng nhau nhưng khác nhau về số neutron [nơ-tron].Ví dụ: nguyên tố Hydro [H] có 3 đồng vị tự nhiên là Protium, Deuterium và Tritium. Hạt nhân nguyên tử của chúng đều có 1 proton nhưng số nơ-tron lần lượt là 0, 1 và 2. Đồng vị phóng xạ là đồng vị của một nguyên tố hóa học mà hạt nhân nguyên tử của nguyên tố đó ở trạng thái không ổn định nên sẽ phân rã phát ra các bức xạ ion hóa để trở thành trạng thái ổn định. Các bức xạ này có thể bao gồm các tia alpha, beta hoặc gamma tùy vào đồng vị phóng xạ được sử dụng . Do bản chất xuyên thấu vật chất của các tia này khác nhau [mức độ xuyên thấu tăng dần theo thứ tự: alpha, beta, gamma] nên việc ứng dụng chúng trong chẩn đoán cũng như điều trị là khác nhau. Theo đó, tia alpha và tia beta được dùng trong điều trị và tia gamma chủ yếu được dùng trong chẩn đoán [có thể ứng dụng trong điều trị như xạ phẫu gamma knife]. 2. Chẩn đoán ung thư bằng đồng vị phóng xạ
Chẩn đoán các bệnh lý nói chung và chẩn đoán ung thư bằng đồng vị phóng xạ được ứng dụng dưới hình thức ghi hình, hay thường được gọi là xạ hình. Đầu tiên, đồng vị phóng xạ phải được gắn kết vào một chất hóa học hoặc chất sinh học để tạo thành thuốc phóng xạ.Sơ đồ tạo thành thuốc phóng xạ
Thuốc phóng xạ được đưa vào cơ thể bằng đường uống hoặc đường tiêm, tùy vào mỗi loại thuốc mà sẽ đến cơ quan đích khác nhau [Bảng 1 – Phụ lục]. Tại đây, các đồng vị phóng xạ sẽ phát ra bức xạ gamma và bức xạ này sẽ được ghi nhận lại bằng đầu dò [detector] của máy gamma camera, máy SPECT, SPECT/CT hoặc máy PET, PET/CT được đặt bên ngoài cơ thể. Sau đó, các tín hiệu bức xạ ghi nhận trên đầu dò tiếp tục được hệ thống máy tính xử lý và chuyển thành tín hiệu hình ảnh. Lưu ý: Thuốc phóng xạ sau khi kiểm tra chất lượng sẽ được sử dụng ngay, do thời gian bán rã của thuốc được tính theo thời gian bán rã của đồng vị phóng xạ gắn kết. Thời gian sử dụng của thuốc [thời gian bán rã của thuốc] có thể được tính bằng phút như các thuốc có đồng vị phóng xạ C-11, N13, O-15 hoặc bằng giờ như thuốc có gắn với đồng vị phóng xạ Tc-99m hoặc F-18 [thông thường 1lít] sau khi tiêm thuốc phóng xạ, rồi đi tiểu trong thời gian chờ đợi và ngay trước xạ hình. Thời gian bắt đầu xạ hình toàn thân là khoảng 2-4 giờ sau tiêm thuốc phóng xạ. Sau khi ghi hình, người bệnh nên uống nhiều nước và đi tiểu nhiều lần trong 24h sau khi tiêm thuốc để tránh những ảnh hưởng của bức xạ lên bàng quang và các cơ quan lân cận. Thực tế, lượng bức xạ phơi nhiễm từ mỗi lần thực hiện ghi hình có thể còn thấp hơn khi chụp cắt lớp điện toán [computed tomography scan-CTscan]. Ví dụ: Liều hiệu dụng trung bình mà bệnh nhân chịu ảnh hưởng cho mỗi lần xạ hình xương là khoảng 6,3 mSv. Trong khi đó, liều hiệu dụng trung bình của CT ngực và CT bụng lần lượt là 7 mSV và 8 mSv. [4] 3. Đo độ tập trung tuyến giáp [RAIU- the Radioactive Iodine Uptake test – Thyroid uptake measurement] [5] [6]
Đo độ tập trung tuyến giáp là gì?
Là phương pháp đo phần trăm liều iod phóng xạ tích tụ trong mô tuyến giáp tại một thời điểm sau khi uống iod phóng xạ. Thiết bị đo độ tập trung là một đầu dò [uptake probe] để chuyển đổi các tia gamma từ iod phóng xạ thành đơn vị số đếm [count]. Iod phóng xạ thường được dùng là I-131 dưới dạng kết hợp với Natri, tạo thành muối NaI . Có thể đo độ tập trung tuyến giáp bằng cách tiêm tĩnh mạch đồng vị phóng xạ Tc-99m pertechnetate và đo độ tập trung bằng máy gamma camera nhưng ít chính xác hơn. Một số chỉ định thường gặp:
- Tính toán liều điều trị I-131 cho bệnh nhân cường giáp do Basedow hoặc bướu giáp nhân nhiễm độc. Một số trường hợp có thể dùng tính toán liều diệt giáp [thyroid ablation] trong ung thư tuyến giáp sau phẫu thuật.
- Phân biệt giữa viêm giáp bán cấp [không gây đau] và giả cường giáp [factitious hyperthyroidism] với bệnh Grave hoặc những dạng khác của cường giáp.
- Hỗ trợ chẩn đoán cường giáp khi biểu hiện lâm sàng là cường giáp nhưng xét nghiệm máu chưa rõ ràng.
Người bệnh cần chuẩn bị như thế nào trước khi thực hiện RAIU
:- Ngừng các thuốc hay thức ăn chứa iod có thể ảnh hưởng đến độ tập trung iod ở tuyến giáp.
ThuốcThời gian ngừngThuốc kháng giáp2-4 ngàyHormon tuyến giápT3 T42 tuần 4-6 tuầnDùng thuốc cản quangTan trong nước Tan trong dầu2-4 tuần 3 thángThuốc amiodarone6 thángThời gian ngừng các thuốc ảnh hưởng đến độ tập trung iod- Đối với bệnh nhân ung thư tuyến giáp được dự kiến điều trị I-131 liều cao, nên thực hiện một chế độ ăn ít Iod trong 7-14 ngày trước khi đo độ tập trung tuyến giáp.
- Một bữa ăn nhiều có thể làm chậm hấp thu iod và ảnh hưởng đến kết quả hấp thu sớm, vì vậy người bệnh nên tránh ăn tối thiểu 2 giờ trước và 2 giờ sau khi uống iod phóng xạ nếu muốn đo độ tập trung ở thời điểm sớm.
- Báo với bác sĩ nếu bạn đang mang thai hoặc nghi ngờ mang thai. Đối với phụ nữ đang cho con bú: Nên ngừng cho bú tối thiểu 6 tuần trước khi bắt đầu uống I-131 để tránh ảnh hưởng của I-131 lên vú. Không tiếp tục cho con bú sau khi đã uống I-131 để tránh những nguy cơ từ bức xạ cho trẻ, nhưng vẫn có thể cho con bú sữa mẹ trong những lần sinh con sau đó.
- Đo độ tập trung I-131 ở tuyến giáp bằng đầu dò gamma probe tại thời điểm 2 giờ, 6 giờ và 24 giờ sau uống thuốc I-131. Nếu cần có thể đo thêm tại thời điểm 48 giờ.
4. Xạ hình tuyến giáp [7] [8]
Xạ hình tuyến giáp là gì?
Xạ hình tuyến giáp là ghi lại hình ảnh tuyến giáp theo các bình diện phẳng vào thời điểm 15 phút sau khi tiêm thuốc phóng xạ Tc-99m pertechnetate hoặc vào thời điểm 3-24 giờ sau khi uống iod phóng xạ I-123 hoặc I-131. Thuốc phóng xạ Tc-99m pertechnetate và I-123 thường được chọn lựa hơn do cho hình ảnh chất lượng và ít chịu ảnh hưởng của bức xạ hơn so vơi I-131, tuy nhiên I-123 không có sẵn ở nhiều trung tâm và giá cả mắc hơn so với Tc-99m. Trong khi đó, I-131 có mức năng lượng cao hơn nên thích hợp với việc ghi hình tuyến giáp lạc chỗ ở vị trí sâu bên trong cơ thể và xạ hình I-131 có thể được chỉ định khi có dự kiến điều trị I-131 [vì I-131 phát ra cả tia beta và gamma]. Do giới hạn về độ phân giải của máy xạ hình nên những nhân giáp kích thước